چکیده:
ایمان نخستین ارزشی است که در آموزههای دینی، مردم بدان فرا خوانده میشوند،
ایمان، فعلی قلبی و یا فعالیتی عقلی و یا امری قلبی ـ زبانی ـ بدنی است که هر سه در
تحقق آن نقش دارند و در کنار این سه، عقل نیز با تأملات خود سهمی بر عهده دارد و
یا آنکه انسان با اطاعت و تسلیم عملی خود، ایمان را محقق میسازد. هر یک از متکلمان
و صاحبنظران مسلمان، بر حسب موضعی که در این مقام اختیار کرده، تعریف خاصی از
ایمان ارائه داده است. اندیشمندان مسلمان حقیقت ایمان را به صورتهای زیر تفسیر نمودهاند: علم و
آگاهی؛ معرفت کشف و شهودی؛ اعتقاد و باور قلبی؛ جزم و اذعان قلبی، گرایش قلب و گردن
نهادن به یک مطلب؛ عواطف و حالات قلبی؛ اطاعت عملی؛ مجموع باور قلبی؛ اقرار و
اطاعت؛ باور قلبی توأم با کشف عرفانی و یقین علمی.از آن جا که ایمان حقیقی ابعاد گوناگونی دارد و از این رو دارای ماهیتی پیچیده
است، برخی از اندیشمندان به تمامی وجوه ایمان توجه نکردهاند و ایمان را به بعضی از
وجوه آن فرو کاستهاند. با تحلیل این دیدگاهها و برگرفتن نکات مثبت هر یک، چنین به
نظر میرسد که گوهر ایمان حقیقی، گرایش و باور قلبی و مقدمه آن علمی یقینی است؛ اما
حقیقت ایمان، به عنوان یک امر وجودی با تمامی شخصیت انسان ارتباط پیدا میکند. از
سویی، میان ایمان حقیقی و عمل به لوازم آن، هیچ فاصلهای وجود ندارد و از سوی دیگر ایمان با
ایجاد حالات احساسی خاصی چون عشق، توکل، اعتماد و رضایت، در ساحت عاطفی و تجربی
انسان، متبلور میشود. این لوازم عملی و حالات عاطفی، بیآنکه کنه ایمان باشند، در
پس ایمان بیهیچ تأخیری حاصل میشوند.
خلاصه ماشینی:
"البته مرجئه با آنکه معرفت را در تعریف ایمان میآورند، ولی درباره نوع این معرفت توصیفی نمیدهند که آیا این معرفت باور و اعتقاد قلبی است و یا علم و شناخت نظری؛ اما از گزارش اشعری میتوان دریافت که دست کم مراد برخی از مرجئه چون جهمبن صفوان، شناخت عقلی علمی است؛ چرا که وی اموری مانند خضوع قلبی و محبت به خدا را از ایمان خارج میداند.
عقل نظری به فهم حقایق، شامل هستها و نیستها و بایدها و نبایدها، مشغول است و عقل عملی کنش و رفتار آدمی را کنترل کرده و با تدبیر خود، رضوان الهی را نصیب انسان میکند در حالی که صدرالمتألهین با الهام از آیه شریفه قرآن[1]، ایمان را غایت حکمت نظری و عمل صالح را نهایت حکمت عملی میداند (صدرالدین شیرازی، 1981م، ج1، ص21)، شارح این عبارات معتقد است، در زبان قرآن و سنت معصوم، آنچه درباره ایمان و اراده و اخلاص و عزم و محبت و ...
زمخشری به عنوان یک متکلم معتزلی، با آنکه در موضعی ایمان را به شرط همراهی عمل صالح با آن، موجب نجات میداند، در جایی دیگر تعریفی از ایمان ارائه میدهد که با قول محدثین و اهل سلف، موافقت دارد: «ایمان حقیقی و صحیح عبارت از آن است که انسان به حقیقت معتقد باشد، سپس اعتقاد خود را به زبان آورد و بعد آن را با عملش تثبیت کند."