چکیده:
جهت دوم در بحث ارث زوجه از عقار، جزئیات و تفصیلات فراوانی در سخنان فقها ذکر شده یا ممکن است ذکر شود که در اینجا به بررسی برخی از آنها می پردازیم: - تفصیل میان زوجه فرزند دار و زوجه بی فرزند: رای مشهور این است که زوجه فرزنددار از عین رباع ارث می برد و زوجه بی فرزند از رباع ارث نمی برد. در بخش نخست مبنای این تفصیل را مشروحا بیان کردیم و نیازی به تکرار آن نیست. - تفصیل میان رباع و دیگر زمینها: برخی از فقها میان رباع که عبارت است از خانه و زمین مسکونی و دیگر زمینها مانندباغها و مزارع تفصیل داده اند. براساس این تفصیل، زوجه فقط از رباع یعنی زمین مسکونی ارث نمی برد و از قیمت ساختمانهاو ابزار و مصالح آنها حتی درختان ارث می برد، اما از عین زمینهای دیگر و عین اشیایی که در آنهاست همچون سایر اموال ترکه ارث می برد. این تفصیل، رای شیخ مفید است ، وی در کتاب مقنعه می گوید: «زوجه از ارث رباع یعنی خانه ها و منازل محروم است نه باغها و اراضی کشاورزی». ((1)) ظاهر سخن سیدمرتضی نیز گویای همین تفصیل است، وی در کتاب انتصار می گوید: «زوجه از رباع هیچ ارث نمی برد، بلکه حق او از قیمت ساختمان و ابزار و آلات داده می شود نه از قیمت عرصه».((2)) شیخ طوسی با این تفصیل مخالف بوده و باغها و مزارع را نیز به رباع ملحق کرده است.
خلاصه ماشینی:
بدین ترتیب آشکار میگردد که اطلاق ادعا شده در روایات این باب روشن نیست و اگر قایل به محرومیت زوجه از ارث زمین شویم باید آن را به زمینهای مسکونی اختصاص دهیم، چنان که شیخ مفید و سید مرتضی و ابن ادریس ومحقق در مختصر النافع و عجلی و یوسفی و فاضل مقداد همین رأی را برگزیدند و محقق اردبیلی نیز در مجمع الفائده به آن تمایل دارد و سبزواری در کفایه آن را تحسین کرده و آیت الله بروجردی نیز بدان تمایل داشته بلکه در این مورد احتیاطا به لزوم مصالحه سایر ورثه با زوجه فتوا داده است.
اگر مبنای اول را نپذیرفته و مبنای دوم یا سوم را بپذیریم، قول به محرومیت زوجه از عین و قیمت عقار، موجه خواهد بود، یا در مطلق زمین ولی در خصوص زوجه بی فرزند - که قول شیخ طوسی و مشهور قدماست - یا در مطلق زوجه ولی در خصوص رباع و منازل - که ظاهر قول شیخ مفید و صریح ابن ادریس است - یا در خصوص رباع و منازل برای زوجه بی فرزند - که شاید از ظاهر سخنان شیخ صدوق برآید و قول دیگری غیر از پنج قول گذشته باشد، این قول نیز با ظاهر کتاب و دیگر روایات مستند مشهور قدما یا مشهور متأخران، مخالفت کمتری دارد - شیخ صدوق پس از نقل حدیث ابن ابی یعفور که دلالت بر ارث زوجه همچون زوج از خانه و زمین دارد، در تعلیقهای بر آن مینویسد: »این حکم در صورتی است که زوجه از مورث دارای فرزندی باشد، اما اگر از او فرزندی نداشته باشد، از اصل زمین و خانه ارث نمیبرد مگر از قیمت آنها.