چکیده:
این جستار بر آن است تا نقش عیاران را در شکل گیری بخشی از فرهنگ و تمدن ایرانیان بررسی و واکاوی کند و از آن جا که عیاران از دیرباز گروهی اثرگذار در اوضاع اجتماعی- سیاسی و فرهنگی ایران بوده اند، در آغاز، چگونگی و چرایی پیدایش و زمان پیدایش این گروه بررسی شده و سپس، به سیر تاریخی این گروه و دگرگونی هایی که در گذر زمان در آیین و منش عیاران و عیاری پدید آمده، اشاره شده و سرانجام، به بازتاب حضور عیاران در داستان های عامیانه ی عیاری در جامعه ی ایران پرداخته شده است. گفتنی است سیر تاریخی عیاری با بازتاب حضور عیاران در داستان های عامیانه همانندی زیادی دارد و به خوبی می توان دگرگونی های تاریخی پدید آمده در عیاری را در این گونه داستان ها دید.
خلاصه ماشینی:
"توجه به دو مورد دربارهی داستان سمک عیار خالی از لطف نیست؛یکی منشأ و زمان پیدایش آن،که چنانکه گفتیم به دوران اشکانیان میرسد و دیگری زمان گردآوری و کتابت آن،که به احتمال زیاد در سدههای پنجم یا ششم این کار صورت گرفته است و چنین مینماید که در هر دو دوره،فعالیت عیاران به گونهای بوده که برای مردم ایران یاد و خاطرهی این گروه در زندگی اجتماعی و سیاسیشان یادآور خاطرات زیادی از آنان بوده است و این مورد با سیر تاریخی حضور عیاران در ایران شباهت زیادی دارد.
شاید بتوان گفت همچنانکه دین برای حکومتهایی مانند صفویان ابزاری بیش برای حکمرانی نبود و بسیاری از پادشاهان صفوی محتسبانی بودند که چون به خلوفت میرفتند،آن کار دیگر میکردند و در کنار این شیوهی پادشاهی،جای عیاران جوانمرد و واقعی را کلوهای مردمآزار و مشتیها و داشها گرفته بودند،در داستانهای حمزهنامه و اسکندرنامهی حکیم نیز میتوان بازتاب اوضاع اجتماعی و سیاسی آن دوران را دید و بیشتر به این نکته پی برد که عامهی مردم در ادبیات عامیانهی خود،به خوبی داوری خود را نسبت به موارد و اصناف و طبقات گوناگون جامعهی خویش باز میتابانند."