چکیده:
فقهای امامیه درباره میراث زوجه از زوج معتقدند که زوجه اگر فرزند داشته باشد، یک هشتم و چنانچه فرزند نداشته باشد، یک چهارم را به فرض ارث می برد؛ اما در صورتی که زوج وارثی غیر از زوجه نداشته باشد. اختلاف نظر دارند؛ برخی بر این باورند که مازاد فرض زوجه از آن امام معصوم است و بعضی معتقدند به فقرای محل زندگی زوج متوفی داده می شود. برخی آن را در عصر حضور از آن امام معصوم و در عصر غیبت از آن زوجه می دانند.
فقهای امامیه برای نظریات خویش به روایات استناد نموده اند؛ بنابراین مهم ترین مستند آرای مذکور روایات می باشد. در این نوشتار، نظریه تفصیل (رد مازاد فرض به امام در عصر حضور و رد آن به زوجه در عصرغیبت) محصول جمع مقبول بین روایات به شمار آمده است.
پذیرش این نظریه به توسعه حقوق مالی زوجه در فرض فوت زوج می انجامد و به عنوان سیاست حمایتی اسلام در نظام حقوق زن و خانواده قابل شناسایی است.
خلاصه ماشینی:
در مقابل این نظریه، عده دیگری از فقیهان امامیه معتقدند که باید مازاد بر فرض را بین فقرای محل زندگی زوج تقسیم نمود، برخی بر این باورند که باید آن را به بیتالمال سپرد و بعضی نیز معتقدند در عصر حضور مازاد از فرض از آن امام است ولی در عصر غیبت تمامی ترکه به زوجه داده میشود.
بنابراین تردیدی در رد مازاد فرض بر امام وجود ندارد، ولی در این که قلمرو زمانی آن مربوط به حضور معصوم است یا در عصر غیبت نیز میتوان آن را از آن امام به شمار آورد، سؤالی مطرح است که با جمع روایات، باید بدان پاسخ گفت.
مرحوم شیخ صدوق میراث بدون وارث را در حضور امام برای او دانسته و در عصر غیبت برای فقرای اهل محل زندگی متوفی به شمار آورده است؛ ولی این نحوه از جمع روایات پذیرفته نیست، زیرا اخباری که بر توزیع مازاد فرض برای فقرای اهل محل زوج دلالت دارند بر وجود و حضور امام تصریح کردهاند.
از جمع بین این دسته از روایات و روایاتی که مازاد بر فرض را از آن امام دانستهاند، نتیجه میگیریم که در زمان حضور مازاد بر فرض از آن امام است که سیره معصومان علیهمالسلام مصرف آن برای فقرای محل زندگی زوج متوفی بوده است.
استدلال مذکور نیز تمام نمیباشد؛ زیرا اولاًـ روایات معارض با نظریه مذکور وجود دارد؛ ثانیاًـ روایات مربوط به پرداخت مازاد فرض به فقرای محل زندگی زوج منصرف به اذن امام در عصر حضور معصوم میباشد نمیتوان از آن حکم اولی واقعی اختصاص مازاد بر فرض را برای بیتالمال استظهار نمود.