چکیده:
عصر پس از رسول خدا(ص)به انتشار سریع اسلام در خارج از جزیرة العرب ممتاز
است.فروپاشی شاهنشاهی ایران و به مخاطره افتادن امپراتوری عظیم بیزانس در دهههای
نخستین پس از رحلت رسول خدا(ص)، نمیتوانست جز در پناه فکر و اندیشه استراتژیک و
نظامی و در سایه ایجاد ارتشی قوی و منظم قابل حصول باشد. پهنه گسترده میدانهای
عملیاتی صرفا با نیروی انسانی داوطلب برای جهاد، همانند عصر پیامبر(ص)پوشش داده
نمیشد.لذا راهکارهای دیگری مثل تأمین اجباری نیروی نظامی که صرفا وظیفه جنگیدن
داشته باشد، ابتدا مورد توجه خلیفه دوم و سپس سایر خلفای اموی و عباسی قرار
گرفت.تأسیس دیوانی مخصوص جنگجویان، ثبت اسامی و مشخصات، تعیین عطایا و مواجب و مشخص
ساختن مدت حضور آنان در جنگ، کار سازماندهی و نیروی همیشه آماده برای رزم را تسهیل
کرد.در این نوشتار بر بسیج اجباری و الزامی در کنار حضور داوطلبانه مسلمانان در جنگ
و جهاد به عنوان راهکار جدید و مؤثر تأکید خواهیم کرد.
خلاصه ماشینی:
"او برای این مأموریت نیز نامهای با آنان همراه ساخت که در آن به ابو موسی نوشته بود:«اعمال تو نکوهیده و مطرود است، از کار ما کناره گیر و اگر نرفتی به قرظه بن کعب که او را جایگزین تو کردهام دستور دادهام تا به تو آشکارات مبارزه کند و اگر بر تو چیره شود بند از بندت جدا کند»(33/ج 2، ص 361)، اما معاویه برای بسیج نیرو علیه علی(ع)نه تنها از راه الزام و اجبار وارد شد بلکه همواره از راهههای تطمیع و صرف اموال فراوان میان یاران و مصاحبان امام و نیز رؤسای قبایل به ویژه قبایل قیسی و یمانی وارد عمل میشد و حتی وعده حکومت ولایات را به بزرگان قبایل میداد(27/ج 5، ص 228)؛مثل قیس بن قره از قبیله بنی تمیم و قیس بن یزید از بنی ذهل که از صف یاران علی(ع)جدا شده و به معاویه پیوستند(27/ج 4، ص 36).
در عصر عباسی برخلاف دوران خلفای راشدین و اموی که اسامی سربازان براساس نام قبایل و نسب و حسب جنگجویان در دیوان ضبط میشد، این روال تغییر یافت و اسامی براساس محل سکونت نظامیان ثبت گردید، زیرا عناصر متعددی از شهرها و سرزمینهای مختلف وارد سپاه شده بودند، غیر عربهایی از خراسانیان، فرغانیان، مشارقه و غیره(27/ج 7، ص 317)و لذا این روش از یک طرف مطلوبتر و کاربردیتر بود و از طرف دیگر هم نشان از این داشت که ساختار حکومتی و نظامی عباسیان برخلاف امویان بر مبنای نظام قبیلهای استوار نیست و هم اینکه مثل امویان برای آنان فقط قبیله محور و عنصر اصلی نبود."