خلاصه ماشینی:
بنا بر آنچه که گفته شد پژوهشهای علی مقایسهای به دلیل عدم امکان اعمال کنترل مستقیم، عدم امکان استفاده از روش تقسیم تصادفی در تشکیل گروههای مورد مطالعه، و عدم امکان ایجاد تغییر به حصول نتایج قطعی در زمینه یافتن روابط علت و معلولی منجر نمیگردد.
مثلا"اگر عامل هوش یکی از عوامل مداخله کننده تشخیص داده شود و یک گروه از لحاظ هوشی بر گروه دیگر برتر باشد، استفاده از تحلیل کوواریانس موجب میشود که دو گروه در زمینه متغیر وابسته، با در نظر گرفتن اختلافی که تفاوت نمرات هوشی دو گروه ایجاد مینماید، مورد مقایسه قرار گیرند.
مثلا"در رابطه با مثال فوق میتوان افرادی را در دانشگاه که در رشته حقوق به تحصیل اشتغال دارند، با افراد دیگری که در رشتههای دیگر مشغول تحصیل میباشند از لحاظ احاطه به زبان عربی در زمان انجام تحصیلات متوسطه با استفاده از نمرات آنان در این درس، مورد موازنه قرار داد و سپس احاطه آنان را بر این زبان در زمان حال مقایسه کرد و بدین ترتیب تعیین نمود کدامیک از دو متغیر فوقالذکر علت و کدامیک معلول است.
یافتن رابطه میان دو متغیر در این تحقیقات کار را به پایان نمیرساند و در واقع آغاز کار تحقیق است، چه محقق باید بدین مهم بپردازد که آیا این رابطه یک رابطه علی است؟و اگر هست کدام علت و کدام معلول است؟بنابراین، این نکته باید همواره منظور نظر باشد که صدور احکام قطعی با استفاده از یافتههای این گونه از پژوهش به دلیل محدودیتهای مترتب بر آن بسیار مشکل است و نتیجهگیری از این تحقیقات باید با حد اعلای حزم و احتیاط صورت میگیرد.