چکیده:
نگاهی گذرا بر آنچه در منابع گوناگون دستور زبان فارسی در زمینه وجه فعل به رشته
تحریر در امده است نگارنده را بر آن داشت تا با زرفنگری بیشتری نسبت به گذشته
مقوله مزبور را مورد بررسی قرار دهد و ابعادی را که در ارتباط با وجه فعل مبهم یا
ناگفته مانده است بررسی و توصیف نماید. نویسنده طی این تحقیق، ضمن نقدی مختصر بر
معتبرترین منابع فارسی در این زمینه به توصیف وجه و انواع آن در فارسی امروز
میپردازد و سپس ارتباط آنرا با مفاهیمی چون وابستگی و دستوریشدگی تشریح مینماید.در این مقاله بین وجه به عنوان مقولهای معنائی و وجه به منزله مقولهای صوری
تمایز روشن ایجاد میشود.وجه از نظر معنا اصولا به نگرش متکلم به وقوع یک واقعه
اطلاق میشود.وجه از نظر صورت به دو دسته کلی اخباری و غیراخباری تقسیم میشود.وجه
اخباری تنها یک عضو، و وجه غیر اخباری دو عضو دارد که به ترتیب عبارتند از:اخباری،
التزامی و امری.وجه فعل گاهی بر وقوع بیقید و شرط رخداد و زمانی بر وقوع مشروط آن دلالت دارد
که بر این اسا جملات موجود زبان به وابسته و غیر وابسته دستهبندی میشوند.انتظار نمیرود که در همه زبانها برای بیان هر رخداد از یک وسیله دستوری معین
استفاده شود، اما میتوان گفت که برخی از مقولات معنائی با ابزار خاص دستوری از
قبیل صورت خاصی از فعل، وندهای گوناگون، قیود و غیره بیان میشوند.این همان چیزی
است که در این مقال تحت عنوان "دستوری شدگی"مورد بحث قرار میگیرد.
خلاصه ماشینی:
"توصیف ایشان از پدیده شرطی این مطلب را به ذهن متبادر میکند که برای تشخیص بعضی از وجوه، توجه به صورت فعل به تنهائی کافی نیست و باید عناصر غیر فعلی دیگری از قبیل اگر را هم مد نظر داشت، در غیر ایصورت وجهی بنام شرطی در فارسی وجود نخواهد داشت.
اگر به تبع خانلری(199:1366)بپذیریم که"وجه امری صورتی از فعل است که با آن فرمانی داده میشود"آنگاه ناگزیریم علاوه بر صورتهای سنتی مثل برو، بیا، بنشین، صورتهای فعلی زیر را هم که متکلم بوسیله آنها از مخاطب انجام عملی را طلب میکند امری تلق کنیم، که این به معنای عدم وجود تفاوتی صوری بین وجه اخباری و امری، خواهد بود.
فعل واژگانی خودایستا 5 که یا با پیشوند فعلی می-همراه باشد یا بتواند بدون هیچ تغییر معنائی آنرا بپذیرد در اصطلاح میگوئیم که وجه آن فعل غیر اخباری است: 5)حسن باید خود را با این شرایط تطبیق بدهد/دهد وجه اخباری تنها دارای یک عضو میباشد که به همین نام خوانده میشود.
میخواهم این کار را خودم شخصا انجام بدهم به هرحال نباید از نظر دور داشت که وجه التزامی، مانند وجه اخباری، نیز میتواند در ساختهائی که عدم وابستگی فعل را نشان میدهد بکار رود: 18)من مقداری استراحت کنم جمله فوق ممکن است هنگامی بکار رود که شما میخواهید مخاطب را از استراحت قریب الوقوع خود آگاه کنید و وقوع رخداد را هم وابسته به هیچ شرطی نکنید.
از آنجا که در زبان فارسی وجهی بنام پرسشی وجود ندارد لذا در این نوع طبقهبندی نمیتوان جائی برای جمله پرسشی در نظر گرفت، و اگر قرار باشد بندی بنام بند پرسشی داشته باشیم چنین بندی باید با ابزاری غیر از فعل(مثلا آیا)مشخص شود."