چکیده:
پس از فروپاشی دولت امویان، و روی کار آمدن عباسیان در اوایل قرن دوم هجری، جامعه اسلامی شاهد تحولاتی عمیق در تمامی زمینه ها گردید که عمده ترین این تحولات متوجه مبانی اعتقادی مردم شده بود. ظهور مکاتب مختلف مذهبی و تنوع گرایشهای کلامی و فلسفی از شاخصه های برجسته این دوران به شمار می رود. بسیاری از علوم و معارف انسانی از جمله ادبیات و شعر عربی تحت تاثیر این امواج پر خروش فلسفی و کلامی قرار گرفت که حاصل آن را در تنوع موضوعات ادبی می توان جستجو کرد. نگارنده این مقاله سعی بر این دارد تا جنبه های مختلف این تاثیر را بررسی کرده بازتاب آن را در شعر عربی بیان نماید.
خلاصه ماشینی:
"صالح بن عبد القدوس (متوفی 167 ق) از متکلمان و شاعران به نام عصر عباسی اول (132ـ232 ق) که به خاطر آراء خاص مذهبی خود کشته شد، در موضعی جبر را کاملا نفی میکند، و میگوید: ولا أقـول إذا مـا جئـت فاحشــة إنی علی الذنب محمول و مجبور (الراغب الاصفهانی،1326، 2/185) «اگر مرتکب گناهی بشوم، هرگز نمیگویم: در انجام آن گناه مجبورم».
بسیاری از شاعران سست مذهب با استناد به دیدگاههای مکتب مرجئه در گناه غوطهور شدند به امید این که مورد بخشایش خداوند قرار بگیرند، مانند أبو دلامة زند بن الجون أسدی (متوفی 161 ق) که این چنین سروده است: <TD>لقد کان فی قومی مساجد جمة ووالله مالی نیة فی صلاته وما ضره والله یغفر ذنبه ـ</TD> <TD> ولم ینشرح یوما لغشیانها صدری ولا البر والإحسان والخیر من أمری لو ان ذنوب العالمین علی ظهریـ</TD> (همان، 10/296) «در دیار من مساجد فراوانی یافت می شوند که هیچ وقت میل به رفتن به آنجا نداشتم.
کمیت پس از اظهار مودت به اهل بیت(ع) به استدلال میپردازد، استدلالی محکم و با استناد به آیات قرآنی و براهین عقلی همسان با روش متکلمان در اثبات عقاید خود: بخاتمکم غصبا تجوز أمورهم وجدنا لکم فی آل حامیم آیة وفی غیرها آیا وآیا تتابعت وقالوا ورثناها أبانا وأمنا ولکن مواریث ابن آمنة الذی یقولون لم یورث ولولا تراثه فإن هی لم تصلح لحی سواهم ـ فلم أر غصبا مثله یتغصب تأولها منا تقی و معرب لکم نصب فیها لذی الشک منصب وما ورثتهم ذاک أم ولا أب به دان شرقی لکم ومغرب لقد شرکت فیه بکیل وأرحب فإن ذوی القربی أحق وأقرب ـ(همان، 30 - 34) واضح است، کمیت در این أبیات با تکیه بر دلائل عقلی و آیات قرآنی مانند آیه 26 سورة إسراء «وآت ذا القربی حقه» وآیه 23 سورة شوری «قل لا أسألکم علیه أجرا إلا المودة فی القربی» حقانیت أهل بیت (ع) را در خلافت پیامبر اکرم (ص) به اثبات رسانده، و مشروعیت حکومت وراثتی امویان را زیر سؤال برده است، زیرا امامان اهل بیت (ع) به خاطر قرب نسبی به پیامبر (ص) وارثان شرعی حکومتند، نه امویان."