خلاصه ماشینی:
"[24] انحراف مشروطه و موضعگیری مجتهد گیلان ریشههای اختلاف آیتالله خمامی با بعضی از مشروطهخواهان را باید در اوایل مشروطه و از زمان تحصن عدهای در قنسولخانه انگلیس جستجو کرد؛ چراکه وقتی عدهای از مشروطهطلبان رشت به تقلید از مردم تهران در قنسولخانه رشت به تحصن نشستند و این تحصن خود را با تلگرافی به مجلس اعلان داشتند،[25] تحصن توسط تلگراف یکی از بزرگترین علمای گیلان تحقیر شد.
شاید گفته شود با توجه به حضور خمامی در تحصن شاهعبدالعظیم و آشناییاش با لوایح شیخفضلالله نوری، این فتوا تحت تاثیر افکار شیخ صادر شده است اما لازم به ذکر است که آنچه ایشان در این فتوا مطرح نمودهاند، از مسلمات دینی است، چنانکه هیچیک از دیگر علما ــ اعم از مشروطهخواه و مشروعهخواه ــ نگفتهاند مساوات مسلم و کافر درست است یا آزادی مطلقه از دین چیز خوبی است؛ لذا اگر حتی شیخ فضلالله نوری نیز چنین حکمی نمیداد، نهتنها حاجیخمامی، بلکه هر روحانی متدین و آگاهی این حکم را صادر میکرد.
[11]ــ ناظمالاسلام کرمانی معتقد است ابتدا شایع شده بود ایشان مخالف مشروطه است و بعد چنین فتوایی در تاریخ مذکور از ایشان صادر شده است («امروز مسموع گردید جناب حاجی خمامی ــ مجتهد رشت ــ که مخالف مشروطیت و مانع امر انتخابات رشت بود، همراه شده است و حکمی که در باب امر مشروطیت داده است به طهران رسید» ــ ناظمالاسلام کرمانی، تاریخ بیداری ایرانیان، تهران، امیرکبیر، 1379، بخش دوم، جلد 4، ص62) اما مدرکی دال بر مخالفت اولیه ایشان یافت نشد و با توجه به دشمنی ناظمالاسلام با شخص ایشان، بعید نیست که این سخن از روی تنقیص ایشان باشد؛ بنابراین سخن کرمانی چیزی را ثابت نمیکند، خصوصا که لحن عبارات سایرین خصوصا کسروی و ملکزاده خلاف این است."