چکیده:
«حقوق اسلامی تطبیقی» همچون معادل عربی آن «الفقه المقارن» گرچه در محافل علمی و دانشگاهی عنوان جدیدی تلقی میشود‘ ولی با توجه به تاریخ علوم اسلامی در حقیقت امتداد رشته علمی آشنایی به نام علم الخلاف محسوب می گردد که از بخشهای پر سابقه علوم اسلامی به طور عام و مباحث فقه اسلامی به طو رخاص به شمار می آید و در گذشته در ایجاد جو آزاد علمی و گسترش و تعمیق فقه استدلالی وحقوق اسلامی تأثیر شایان توجهی داشته است. بررسی ومقایسه منطقی آراء و اندیشه های مختلف د رهر زمینه علمی ‘ اجتماعی‘ تاریخی و دینی که باشد‘ نه تنها عامل تشدید اختلافات و منافی با وحدت و تقارن ایده های بشری نیست ‘ بلکه اصولا خود زمینه ساز تفاهم و تقارب اندیشه های انسانها محسوب می گردد. بسیاری هستند که با مشاهده آثار نامطلوب و پیامدهای مصیبت بار تاریخی که از اختلافات مذهبی و تشتت آراء و جدال دینی ناشی شده است‘ از طرح هر گونه بحثی که به نوعی این اختلافات را دامن بزند‘ هراسناکند و حتی از بحث علمی و مستدل در زمینه نقدآراء و نظرات مخالف‘ هر چند مستند ومنطقی باشد‘ گریزانند. اگر به دیده انصاف بنگریم بخشی از اختلافات در زمینه مسائل دین و مذهب با احساسات تند و تعصبات کور و برخوردهای غیر منطقی همراه بوده است‘ ولی این شیوه ناپسند هرگز عمومیت نداشته و شامل هر بحث وهمه کس نبوده است. روند تاریخ علم د رجوامع اسلامی حاکی از دامنه گسترده ای از فضای باز و برخورد منطقی آراء و اندیشه ها میباشد. علم الخلاف یکی از موارد برجسته فضای باز و برخوردهای منطقی و سازنده صاحبان آراء مختلف در تاریخ اسلام بوده که برای جوامع اسلامی از نقطه نظر توسعه و ارتقا علمی و رشد و تعمیق آگاهیهای اجتماعی همواره پر برکت و سازنده بوده است و مسلمانان را در طول تاریخ پرفراز و نشیب خود علی رغم عوامل تفرقه به تفاهم و تقارب نزدیک کرده است. در یک دید کلی‘ همه محاسن ومعایب مطالعاتی تطبیقی را در حقوق اسلامی تطبیقی می توان مشاهده کرد. از آنجا که د رمطالعات تطبیقی‘ دامنه مباحث ‘ وسیع تر و آزادی نظر‘ بیشتر است‘ همواره خطر دور ماندن از واقعیتها بر سرراه محقق وجود دارد مگر آنکه در این گونه مطالعات ‘ واقعیتها همچون دلایل نظری مورد توجه قرار گیرند. به عنوان مثال‘ ملحوظ کردن عواملی چون زمان‘ مکان‘ عقاید‘ مبانی نظری و شرایط محیطی ‘ از ضروریات مطالعات تطبیقی به شمار می رود؛ بویژه اگر این مطالعات‘ هدفدار باشد و محقق بخواهد از این رهگذر به نتایجی در زمینه حق و باطل بودن آراء و یا بدست آوردن فرمولها‘ تکنیکها و راه حلهای مشترک‘ برسد که در این صورت‘ کار محقق خالی از مشکل نخواهد بود و دستیابی به این نتایج با ید با دقت و وسعت نظر انجام گیرد.
نویسنده : آیت الله عباسعلی عمید زنجانی ـ
خلاصه ماشینی:
"علم الخلاف یکی از موارد برجسته فضای باز و برخوردهای منطقی و سازنده (2)-در بررسی اولیه ماهیت اختلافات مذاهب اسلامی چنین به نظر میرسد که بخشی از اختلافات در اصول(اعتقادی)و برخی دیگر در فروع(فقهی)بوده و این دو نوع، کاملا از یکدیگر جدا میباشد؛در حالیکه در تاریخ اختلافات مذهبی، همواره رابطهای بین آن دو وجود داشته و در شرایط مختلف هر کدام به نوبه خود در دیگری اثر گذارده است و گاه با وجود اتفاق نظر در مسائل اعتقادی، مثلا در میان فقهای اهل سنت در مسائل شریعت اختلاف نظر رخ داده است و نیز علی رغم اختلاف نظر در مسائل اعتقادی، اتفاقنظرهای قابل توجهی دیده شده است، مانند نظرات فقهی مشترک بین شیعه و اهل سنت.
منابع علم الخلافمنابع علم الخلاف را به دو دسته میتوان تقسیم کرد:الف-منابع عام که به عنوان خاص علم الخلاف تألیف نیافته، ولی مؤلفان این آثار فقهی عملا به ارائه آراء و اقوال و بررسی و مقایسه آنها پرداخته و در قلمرو مذاهب فقهی مطالعات تطبیقی انجام دادهاند که در اینجا به بخشی از آنها اشاره میکنیم:1-کتاب الخلاف تألیف شیخ طوسی از فقهای بزرگ شیعه امامیه(متوفای 460 ه.
ق):مؤلف در این اثر که به نوبه خود از قدیمیترین کتب مستقل در علم الخلاف در میان اهل سنت به شمار میرود، هفت قسمت از هشت قسمت کتاب را به بیان آراء مختلف فقهی و ادله آنها به طور عام اختصاص داده و در قسمت هشتم آن تنها به مسائل خلافی بین دو مذهب حنفی و شافعی پرداخته است و در هر مورد، اصل و قاعده کلی را مطرح کرده و سپس در زمینه فروع فقهی مبتنی بر آن اصل و قاعده، با توجه به ادله آن بحث مختصری را ارائه نموده است."