چکیده:
فهلویات (مفرد آن: فهلویه، معرب صورت فارسی پهلوی به معنای اولیه آن یعنی «پارتی»)، نامی که به ویژه بر دو بیتی ها و توسعا بر اشعاری اطلاق شده که به طور کلی به گویش های کهن نواحی پهله/ فهله سروده شده اند. به روایت ابن مقفع )در الفهرست، چاپ تجدد، ص 15؛ (The Fihrist, tr. DodϞE, Vol. I, p. 24، فهله پنج ناحیه اصفهان، ری، همدان، ماه نهاوند و آذربایجان، یعنی سرزمین ماد را در بر می گرفت )قس خوارزمی، ص 117، که این کلمه را به صورت بهله ضبط کرده است(. ابن خرداذبه )ص 57 ( پهله یا فهله را شامل ری، اصفهان، همدان، دینور، نهاوند، مهرجان کذک، ماسبذان و قزوین دانسته است. کاربرد فهله )فارسی میانه: (pahlav برای سرزمین ماد به اواخر دوران اشکانی می رسد (cf. HENNiNϞ, p. 95). نمونه هایی از فهلویات که در متون فارسی آمده بیشتر به مناطق یاد شده منسوب است. با این همه، از نظرگاه زبان شناختی، سرزمین فهله را می توان تا گیلان گسترش داد. بدین ترتیب فهلویات شامل اشعاری است که به گویش های غربی، مرکزی، و شمالی ایران سروده شده است. شاهدی وجود دارد حاکی از آنکه پاره ای دو بیتی های غنایی عامیانه را صوفیان ایرانی بغداد در قرن سوم هجری در مجالس سماع، به آواز، می خواندند. این دو بیتی ها بعید است که به زبان عربی بوده باشند و به احتمال قوی همه به گویش های محلی ایران بوده اند )شفیعی کدکنی، ص (2339-2335. قدیم ترین نمونه دوبیتی فهلوی، ظاهرا به گویش نهاوندی، به ابوالعباس نهاوندی نامی )وفات: (331 منسوب است )فصیح خوافی، ج 2، ص 54 بدون ذکر نام فهلوی، ← ریاحی، ص 1928 و بعد(. همین دوبیتی را سروری )ج 1، ص 300( نیز با اندک اختلافی نقل کرده و گفته که این قطعه «به طریق شروه» به آواز خوانده می شده است ←) دنباله مقاله(. این دو بیتی، هرچند در قرن چهارم سروده شده، چندان به صورت فارسی درآمده که به سختی ویژگی های کهن فهلویات قرن چهارم را در آن می توان یافت.
خلاصه ماشینی:
با این همه، نمونههایی در متون فارسی یا جنگها و سفینهها نقل شدهاند که بیش و کم ویژگیهای اصلی خود را حفظ کردهاند؛ مثلا دو قطعه و هشت دو بیتی منسوب به او در جنگی که در سال 848 کتابت شده و اکنون در کتابخانه موزه مولانا (Mevlana Müze Kütüphanesi) در قونیه، به شماره 2546، نگهداری میشود ( áمینوی، ص 54-58؛ ادیب طوسی 1337، ص 1-11؛ بهار)؛ جنگی دیگر (نسخه خطی محفوظ در کتابخانه مجلس به شماره 900 که در قرن هشتم هجری استنساخ شده است؛ á کیا 1317 یزدگردی، ص 19-22؛ ادیب طوسی، همانجا) نیز با عنوان «فهلویات» (بدون انتساب به شاعری خاص) حاوی چهار قطعه و ده دو بیتی است که پارهای از آنها همانند نمونههایی است که در جنگ قونیه درج شده است.
2. عینالقضات همدانی (مقتول: 525) چند بیتی ظاهرا به گویش خود نقل کرده است (ج 1، ص 314، 330 که در آن فهلوی خوانده شده، در یکی از نسخهبدلها، ص 370، با عنوان بیت پهلوی آمده است؛ نیز همو، ج 2، ص 168، 176، 374، 411، 444، که در آنها همه نمونهها اورامه خوانده شده است á دنباله مقاله).
به روایت تاجالدین حلاوی، این بیت پیش از بیتی مشابه آن از ظهیر فاریابی (وفات: 598) سروده شده بود که میرساند رونق حیات قاضی سجاسی در قرن ششم هجری یا پیشتر بوده است.
7. اشعاری فهلوی از رشیدالدین فضلالله همدانی، وزیر معروف ایلخانان مغول (مقتول: 718)، ظاهرا به گویش محلی خود او شامل یک مصراع به نام «زبان فهلوی» (ج 1، ص 290)، یک دو بیتی با عنوان بیت فهلوی، و مصراعی دیگر با عنوان زبان پهلوی.