چکیده:
دارالعلوم دیوبند که با همت تنی چند از علمای مسلمان هند،در عصر حاکمیت کمپانی هند شرقی انگلیس،بنیان نهاده شد؛ منشأ تحولات عمده ای در حیات فرهنگی و سیاسی مسلمانان شبه قاره هند گردید که اثرات آن تا به امروز هم پا برجاست. اینکه،کدام زمینه ها، ضرورت تأسیس این نهاد آموزشی را پدید آورد و راهبردهای آن در مقاطع مختلف تاریخی از چه ماهیتی برخوردار بود؛ عمده ترین پرسش هایی است که این پژوهش،حول محور آنها سامان یافته است.نگارنده می کوشد تا با استفاده از روش توصیفی- تحلیلی، یافته های خود را بر این فرضیه ها مبتنی سازد که: تهدید هویت مسلمانان هند از جانب هندوهای افراطی از یک سو، و تهاجم فرهنگی استعمار از سوی دیگر، ضرورت تأسیس این نهاد علمی را پدید آورد. همچنین، این مرکز آموزشی به حسب مقتضیات زمان و شرایط اجتماعی، راهبرد سیاسی را در کنار راهبرد فرهنگی برگزید تا از نقش آفرینی در عرصه های سرنوشت ساز سیاسی باز نماند.
خلاصه ماشینی:
"درست است که انگلیسیها در سال های آغازین ورود خود به هند،آشکارا از رویارویی با سنت های دینی،فرهنگی و ملی این سرزمین، و آداب و رسوم اقوام مختلف آن- بویژه مسلمانان- اجتناب می ورزیدند و حتی با تأسیس مدرسه ای برای جوانان مسلمان کلکته، در سال 1780 میلادی، و اجرای شیوه های آموزش سنتی که متضمن دروسی نظیر:الهیات،منطق،معانی و بیان،حقوق،نجوم و هندسه بود، ظاهرا به حفظ نظام تعلیم و تربیت اسلامی پرداختند(Howell,1972: 171;Gupal,1963: 203) اما با تأسیس نظام اداری نوین،انگلیسی ها برای بکارگیری عناصر بومی هند، در دستگاه دیوانی،سیاست خود را بر جذب دانش آموختگان کالج های انگلیسی زبان و تربیت شدگان مدارس جدید قرار دادند که شیوه های آموزشی آنها مبتنی بر الگوهای غربی بود(Anderson,1987: 132).
او به عنوان بهترین نماینده مکتب فکری ولی اللهی،هدفی جز پاک سازی جامعه اسلامی از عقاید و اعمال غیر اسلامی و بازگشت به اسلام اصیل، از طریق جنبش جهادی، در دل نداشت(مشیرالحسن، 1367: 349 ) سید احمد به پیروی از اندیشه های بنیادگرایانه شاه ولی الله دهلوی، به رد شرک و دفاع از حریم توحید برخاست و کوشید تا با بکارگیری آرای او،مبارزه با بیگانگان را به یک جنبش همگانی در نهضت مجاهدین(قیام محمدیه) بدل کند(احمد،1367: 17 ) مسبوق به حرکت های اصلاحی یاد شده بود که دارالعلوم دیوبند در 15 محرم 1283/30 می 1867، توسط مولانا محمدقاسم نانوتوی و همراهی رشید احمد گنگوهی در روستای دیوبند- در ناحیه سهارنپور،واقع در 150 کیلومتری شمال دهلی بنا- نهاده شد(هاردی،1369: 233 ) این مدرسه، ابتدا در گوشه مسجد کوچکی به نام چته(Chatta) با حضور یک محصل به نام محمودالحسن، و یک استاد، به نام مولوی محمود،در سایه یک درخت انار،کار خود را آغازکرد(خامنه ای،1347: 44) سپس پا به پای زمان پیش رفت و در کنار همان مسجد، بر وسعت آن افزوده شد و رفته رفته دارای عمارت های متعدد، مساحت وسیع، دانشجویان و اساتید و کارکنان پرشمار گردید."