چکیده:
یکی از راههای تبیین مسألة تحول آرای مفسران در برخی از عبارتهای قرآنی،فهم میثاقهای اجتماعی(قرارداد اجتماعی)عصر مفسر است، میثاقهای اجتماعی،عادتهای فکری رایج در عصر حیات مفسرند که بهگونهای ناخودآگاه بر تفسیر او از متن قرآنی،اثر مینهند و موجب میشوند که تفسیر مفسر،متناسب با گفتمانهای رایج در عصر حیات او باشد،از آنجا که مفسران در دورههای تاریخی گوناگونی زیستهاند،با تحول گفتمانها و به تبع آن،تغییر رخ داده در تفسیر"صبغة الله"،تنها از منظر میثاق اجتماعی بررسی میشود.ابتدا از مبانی نظری و واژهشناسی سخن رفته و سپس دسته بندی و تحلیل دیدگاههای مفسران در بارهء این عبارت ارائه شده است.در بخش پایانی نیز،مستندسازی تحلیلها،آمده است.
خلاصه ماشینی:
"چرا مفسران به آیین چون ختنه یا غسل به هنگام مسلمان شدن،برای تفسیر ترکیب مورد بحث اشاره نکردهاند؟در پاسخ به این پرسش باید گفت که اتفاقا این اقوال در منابع تفسیری وجود دارند و از سوی مفسران مطرح شدهاند؛مثلا شیخ طوسی قول ختنه را از فراء و بلخی نقل کرده است(طبرسی،1/485) و ثعلبی هم همین سخن را بهعنوان یک رأی مطرح شده در مورد ترکیب صبغة الله آورده است(همانجا).
قرطبی در قرن هفتم نیز غسل هنگام ورود به اسلام را به عنوان یک رأی مطرح شده(البته نه رأی برتر از دیدگاه او)در تفسیر ترکیب صبغة الله نقل کرده(همانجا)اما به هر ترتیب این دو قول در طول تاریخ تفسیر طرفداران زیادی نیافته و هیچگاه بهعنوان اقوال شاخص مطرح نبودهاند.
اما در حوزهء فرهنگ ایرانی،اگرچه در تفاسیر ارائه شده از سوی مفسران مورد بررسی در این تحقیق،در مورد صبغة الله،شاید از آنرو که فکر اصلاح طلبی همهء فضای جهان اسلام را پرکرده بود،به دین،کارکردی همسو با آنچه عبده و سید قطب مطرح کرده بودند،یعنی عامل اتحاد،داده شد،اما واقعیت آن است که آن وجه شبه،به گونهای دیگر تعریف شده است؛برای نمونه،طالقانی،ذیل تفسیر این آیه میگوید که فرد نباید باورهای ناشی از نفسانیات شخصی را که رنگ دینی دارند،بهعنوان باورهایی الهی بپذیرد.
نتیجه به نظر میرسد میثاقهای اجتماعی زیر میتوانند بهعنوان دلیلی برای تغییرات مشاهده شده در توضیحات مفسران مورد بحث،ذیل عبارت«صبغة الله»پیشنهاد میشوند: در دورهء متقدم،در میان مفسرانی که آرای آنها مورد بررسی قرار گرفت(آن دسته که در سدههای اول تا پنجم زندگی کردهاند)،میثاق اجتماعی:«وجود رابطهء تنگاتنگ میان مقصود آیهء نازلهء و شأن نزول آن»در ایجاد رابطه میان تفسیر ترکیب صبغة الله و خود ترکیب مؤثر بوده است."