چکیده:
اغلب محققان اتفاق نظر دارند که شمار زیادی از دوبیتی های منسوب به باباطاهر در دوره های بعدی به مجموعه اشعار او راه یافته است. اما تشخیص این که کدام دوبیتی اصیل و کدام الحاقی است به سادگی میسر نیست. متاسفانه نسخه ای قدیم و معتبر و نزدیک به زمان حیات شاعر از این دوبیتی ها بر جای نمانده است که بتوان بر اساس آن تا حدودی سروده های اصیل را از ملحقات بعدی بازشناخت. کهن ترین دست نویسی که حالیه از اشعار باباطاهر در دست است نسخه موزه قونیه، مورخ 848، است که استاد مجتبی مینوی رونوشتی از آن را در مجله دانشکده ادبیات دانشگاه تهران منتشر کرده و بعدها استاد ادیب طوسی و دکتر مهرداد بهار به شرح و گزارش آن پرداخته اند. هرگاه این حدس مینورسکی محقق باشد که باباطاهر در عهد آل بویه و بستگان ایشان یعنی کاکوییان زندگی می کرده است، از آن جا که این خاندان تا لشکرکشی ابراهیم ینال (سلجوقی) در سال 435 در همدان فرمان روایی می کردند، در این صورت، بین زمان حیات شاعر و تاریخ تحریر این نسخه تقریبا چهار قرن فاصله است. جنگی خطی به شماره 900 در کتاب خانه مجلس شورای ملی با عنوان «تذکره شعرا» یا «سفینه اشعار» محفوظ است که در قرن هشتم هجری نوشته شده و در آن اشعاری با عنوان «الفهلویات» و «النیریزیات» آمده است. برخی از محققان، از جمله مرحوم ادیب طوسی، بعضی از دوبیتی های این نسخه را، به لحاظ محتوای آنها، به احتمال از باباطاهر دانسته اند، هر چند از حیث تاریخ بر نسخه قونیه مقدم است. این نسخه، چون کاتب اشاره ای به گوینده آنها نکرده است، نمی تواند چندان قابل اعتماد باشد، هرچند که با قید احتیاط در برخی موارد می توان از آن برای تکمیل نقیضه نسخه قونیه سود جست. نسخه قونیه نیز، به رغم قدمت نسبی آن بر سایر نسخ، فقط متضمن دو قطعه و هشت دوبیتی است که یکی از قطعه ها در سه بیت و دیگری درشش بیت است. مع هذا، همین مقدار اندک نیز از نظر زبان شناسی حاوی نکات بسیار مهمی است که می توان، با اتکای بدانها، پاره ای از خصایص دستوری و ویژگی های گویشی سراینده را تا اندازه ای تبیین کرد. از سوی دیگر، قراین موجود نشان می دهد که این نسخه کمتر از دیگر نسخ دستخوش تغییر و تصرف کاتبان شده و ابیات در آن به صورت اصیل یا حداقل نزدیک به اصل محفوظ مانده است. باقی نسخ به قرن دهم و پس از آن تعلق دارند و چون پرویز اذکایی، ضمن مقاله ای، همه این نسخه ها را، با ذکر تاریخ تحریر، فهرست کرده است، بحث مجدد درباره آنها بی فایده می نماید. لذا، در گزارش حاضر، ضمن اشاره به دلایل تحریف و تصحیف فهلویات باباطاهر، به ذکر شواهد و قراینی از نسخه موزه قونیه می پردازم که می تواند در گزینش نهایی دوبیتی ها و شناسایی ترانه های اصیل از الحاقی به کار آید...
خلاصه ماشینی:
"و یا، در جنگ خطی مورخ 1236 متعلق به کتابخانه ملی تبریز، ترانهای به صورت زیر دیده میشود: دلم از دست تو دایم غمین بی سرینم خشت و پایینم (؟) زمین بی جرمم این که پی تو دوست دارم که هر که ته دوست داری حالش این بی در این دوبیتی، هر دو مصراع بیت اول به بحر هزج مسدس محذوف و مصراعهای بیت دوم به بحر مشاکل مسدس محذوف است؛ اما، بعدها، کاتب دیگری که این نسخه را در اختیار داشته و اتفاقا چند دوبیتی دیگر نیز در حاشیه به این مجموعه افزوده است، احتمالا تحت تأثیر تعالیم عروضیون، التقاط اجزای چند بحر را با هم ناصواب انگاشته و، برای رفع عیوب عروضی آن، با خطی ریزتر و مجزا از خط متن، ابیات را به صورت زیر تصحیح کرده است: دلم از دست تو دایم غمینه به بالین خشتم و بستر زمینه همین جرمم که من ته دوست دارم هر کت دوست داره حالش اینه مورد دیگری که باید یادآوری کرد ضرورت تبیین و توجیه مختصات صرفی و نحوی و ویژگیهای صوتی اشعار باباطاهر در تشخیص و بازشناسی گونههای اصلی این سرودها و تفکیک آن از دوبیتیهای الحاقی است.
بنابراین، دوبیتیهایی که در آنها فعل ماضی مطابق دستور زبان فارسی دری صرف شده است و در آنها ساخت فعل ماضی متعدی به چشم نمیخورد یا از باباطاهر نیستند و یا چنان دستخوش تغییر و تصرف کاتبان قرار گرفتهاند که سیمای اصلی خود را از دست دادهاند، و از آنجا که نسخه قونیه تنها جزء ناچیزی از اشعار شاعر را شامل میشود و غیر از آن نسخه کهن دیگری در دست نیست که بتوان با اتکا بدان صورت اصلی آنها را مشخص کرد، لذا بالاجبار چنین دوبیتیها را باید دوبیتیهای مشکوک تلقی کرد."