چکیده:
هنگامی که نام ابوریحان بیرونی به میان می آید بی گمان چهره ای برجسته و ممتاز در عرصه ریاضی و نجوم ایران بزرگ در ذهن نقش می بندد. اما حوزه مطالعات و تحقیقات این نابغه بزرگ و خستگی ناپذیر به ریاضی و نجوم محدود نمی شود. مطالعات زبانی نیز عرصه پژوهش های علمی او بوده است. به جرات می توان گفت که تحقیقات ابوریحان بیرونی در حوزه علوم انسانی کافی بود تا نام و یاد او را در تاریخ علم و تمدن جهانی جاوید گرداند. این شخصیت نادر خورشید تابناکی بود که در سال 362 هجری در قلعه بیرون خوارزم بردمید و، پس از سالهای زندگی با افتخار در خدمت آل عراق و مامونیان و همراهی با سلطان محمود غزنوی در لشکرکشی او به هندوستان، سرانجام در سال 440 در کرانه غزنین فرونشست.
ابوریحان محمدبن احمد بیرونی خوارزمی در خانواده ای گمنام و خوارزمی تبار چشم به جهان گشود. زبان این قوم زبانی از شاخه زبانهای ایرانی بوده که نمونه آن در نوشته های ابوریحان و دیگر نویسندگان قدیم چون زمخشری (وفات: 538) آمده است.
زادروز ابوریحان را بامداد روز پنج شنبه سوم ذی الحجه دانسته اند و تاریخ درگذشت او را شب هنگام جمعه دوم رجب سال 440 در شهر غزنه ثبت کرده اند. بیرونی در رساله ای که در باره فهرست کتابهای محمدبن زکریای رازی نوشته، در بخش معرفی عناوین آثار خود می گوید که، در پایان سال 427، 65 سال قمری و 63 سال شمسی داشته است. (صفا 1352، ص 21)...
خلاصه ماشینی:
"بیشتر آثار موجود ابوریحان به زبان عربی است و از میان مهمترین آثار او میتوان از این عناوین یاد کرد: آثارالباقیه عن القرون الخالیه در ذکر تاریخها و عیدها و کیفیت اختلاف تقویمها و بعضی از اصطلاحات نجومی و نظایر آن؛ التفهیم لاوائل صناعة التنجیم (420 هجری) در دو نسخه عربی و فارسی در علم حساب و هندسه و هیئت و نجوم؛ مقالید علم الهیئة که به نام ابوالعباس مرزبان بن رستم بن شروین، اسپهبد طبرستان، تألیف شده است؛ الاستیعاب فی صنعة الاسطرلاب در ذکر مهمترین طریقه ساختن اسطرلاب که پیش از آثارالباقیه نوشته شده است؛ القانون المسعودی فی الهیئة و النجوم که حکم دایرة المعارف بزرگی از هیئت و نجوم را دارد؛ تحقیق ماللهند در ذکر عقاید و آراء هندوان در باب مسائل فلسفه، نجوم، هیئت و عقاید دینی و اجتماعی؛ الجماهر فی معرفة الجواهر که در آن وزن مخصوص بعضی از مواد تعیین شده و بسیار نزدیک است به نتایج آخرین تحقیقات عصر حاضر؛ صیدنه مرجعی معتبر و جامع در گیاهشناسی و خاصیتهای دارویی گیاهان.
در ترجمهها و تفسیرهای قدیمی قرآن مجید به زبان فارسی، متعلق به نیمه دوم قرن چهارم و نیمه اول قرن پنجم، نیز بسیاری لغات دینی فارسی و برابرهای دقیق کلمات قرآنی در لهجههای متعدد خراسان بزرگ به چشم میخورد که در میان آنها آنچه در علوم نیز کاربرد دارد میتوان سراغ گرفت که نمونههای زیر مؤید این معنی است: واژه فارسیواژه عربی سردیبرودت فروسوتحت تنومندیجرم و جسمانیت گرمیحرارت گرد بر گردحول و حوش تریرطوبت ایستادهساکن زیرینسفلی واژه فارسیواژه عربی مانندگیشباهت برآمدنطلوع کردن درازاطول چندیکمیت چگونگیکیفیت زیانکارمضر بهارگاهموسم و فصل بهار خشکییبوست قهرا، در مواردی، ساختههای مؤلفان در حوزه واژههای تخصصی، چنانکه از نمونههای زیر پیداست، یکسان نبوده است: واژه عربی معادل فارسی در معادل فارسی در هدایة التفهیم عرق ضارب (شریان)رگ جهندهرگ جنبنده، جنبان عرق غیرضارب (ورید)رگ ناجهندهرگهای خون ایستاده کوکب سیارستاره جنبندهستاره رونده کوکب ثابتستاره ناجنبندهستاره ایستاده در واقع، بعضی از واژههایی که ابوریحان و ابنسینا اختیار کردهاند در آثار کهن فارسی سابقه کاربرد داشته؛ اما، واژههای بسیاری نیز نوساخته است."