چکیده:
حوزه جغرافیایی جازموریان بخشهایی از سه استان کرمان،سیستان و بلوچستان و هرمزگان را شامل میشود.از نظر جغرافیایی تاریخی باستانشناسی منطبق با مکن،گدروزیا و اکوفاجیا است که بین سکستان و کرمانیا قرار داشته است.دو رود عمده بمپور در شرق و هلیل رود در غرب که به مرداب جازموریان میریزند،در این حوزه جریان دارند.شایان ذکر است که عامل اصلی شکلگیری تمدنها و فرهنگها طی هزاران سال گذشته در این بخش بوده است. در این مقاله کوشش شده است تا ویژگیهای جغرافیایی و زمینشناسی را که بستر به وجود آمدن یکی از مهمترین و شکوفاترین حوزههای فرهنگی ایران شده است،جمعآوری،مطالعه و معرفی شود. بخشی از این مقاله از نتایج مطالعات میدانی و مستند سازی گرفته شده و بسیاری دیگر از قسمتهای آن را مؤلف از محیط جغرافیایی برداشت کرده است. باستانشناسی،علم چند دانشی1و میان دانشی2است.مهمترین شاخه از علم که به آن ارتباط پیدا میکند،جغرافیا است؛زیرا زمین و محیط زیست مهمترین عوامل در شکلگیری فرهنگها و تمدنها به شمار میآیند که موضوع خاص باستانشناسی است.بنابراین در باستانشناسی این موضوع مطرح میشود که باید هر پرسش باستانشناسی با یک پرسش جغرافیایی آغاز شود؛زیرا علوم جغرافیایی، شاخههای آن و زمینشناسی یکی از راهکارهای تحلیلهای باستانشناسی هستند. از دیدگاهی دیگر،باستانشناسی مانند جغرافیا به شناخت سرزمینها،اقوام و تاریخ فرهنگهای جوامع با نگرش به شرایط توسعه محیطی و جغرافیایی خاص هر منطقه میپردازد.در مفهومی دیگر باستانشناسی:شناسایی،بازیابی و بازنمایی کردن جغرافیای فرهنگی است که خود میتواند شاخهای از مطالعات جغرافیایی به شمار آید.بنابراین میتوان گفت که در حال حاضر شاخهای به نام زمین-باستانشناسی3به وجود آمده است. برای مطالعات باستانشناسی ایران،9 حوزه جغرافیایی در پارادایم باستانشناسی شناخته شده است.هریک از این حوزههای دارای حوزههای جغرافیایی-فرهنگی مستقلی هستند.یکی از این حوزههای جغرافیایی،حوضه آبریز جازموریان در حوزه جغرافیایی-فرهنگی جنوب شرق ایران است.این حوزه یکی از ناشناختهترین حوزههای جغرافیایی است که لازم است تا مطالعات میدانی وسیع درباره آن صورت بگیرد.
خلاصه ماشینی:
"دنباله آن نهری است که به سمت جنوب خاوری در دشت جاز-موریان محو شده و از بین رفته است،درحالیکه یکی از شاخههای بزرگتر رودخانه بمپور به طرف جنوب در طول کناره شمال خاوری روی یک بستر شنزار جریان پیدا میکند.
دشت مواجی در میان آن قرار دارد-قلههای شمال -باختر خشن و وحش است؛بیشتر آنها دارای ریشه سنگ گرانیت بوده و بعضی از قسمتهای آن به صورت صخرههای آتشفشانی است که در این محل آبراههها جمع میشود.
بعضی از ناهمواریها ممکن است به علت طغیان تودهها و فروریختن آنها از دیوارهای صاف صخرهها باشد و این تنها یک اتفاق محلی و استثنایی است ولی اینگونه انباشتهها در دشت و دیوار صخرهها، احتمالا در اثر پر شدن شبکههای درههای پیشین به وجود آمدهاند که در جنوب باختر در خلیج عمان یا فارس ریخته و انباشته شدهاند.
دهانه و گردنه فنوج هم بیشترین نشانه رگهای در منطقه جاز-موریان است که سرزمینهای بلند به طرف شمال حاشیه کنونی هستند؛ همچنین در این منطقه دشتی وجود دارد که جریانهای آبی و آبراهه روی آن بستر زاده شدهاند؛سپس تغییر شکل پیدا کرده و منحرف شدهاند؛بلندترین رشته کوه مربوط به منطقهای است که بیشترین حرکتها و تغییرات را داشته است.
آخرین بلندی(با ارتفاعی نزدیک به 021 متر)از بلندیهای شنزاری ساحلی،تراسهای مکران،خلیج فارس و لارستان است،با مقایسه در وضعیت به جای مانده از حرکتها و تغییرات اتفاق افتاده در این منطقه(در آن زمان)میتوان چنین برداشت و داوری کرد که احتمال دارد بخش پایین هلیل رود و شبکه رودخانه بمپور از یکدیگر جدا شده و مرداب جاز-موریان به صورت متروک و جدا شده از این دو آبراهه به جا مانده باشد."