چکیده:
هدف این مقاله تبیین مفهوم سکونتگاههای روستایی در حال گذار و کاربرد آن به صورت نمونه در منطقه شمال غرب کشور(استانهای آذربایجان شرقی و غربی و استان اردبیل)به منظور شناخت الگوی فضایی حاکم بر این سکونتگاهها در منطقه است که با بهرهگیری از شیوههای مختلف تحلیل فضایی مبتنی بر سیستم اطلاعات جغرافیایی صورت میگیرد. سکونتگاههای انسانی با گذشت زمان در حال تغییر هستند.بسیاری از شهرهای کنونی،روزگاری نه چندان دور به شکل روستاهای کوچکی بودهاند.عوامل متعدد اقتصادی-اجتماعی،جغرافیایی،سیاسی و مقررات رسمی بر سرعت تغییر و تحولات سکونتگاهها و تبدیل شدن روستاها به سکونتگاههای بزرگتر مؤثر هستند. سکونتگاههایی که در سطح بالایی از این عوامل برخوردارند،این فرایند گذار را طی میکنند و در مسیر تکامل خود تبدیل به شهر میشوند. در طبقه بندیهای غیر منعطف و غیر پویای فعلی،سکونتگاههای انسانی یا شهر محسوب میشوند یا روستا. این نوع دستهبندی و برنامهریزی به طور عمده برمبنای عامل تعداد جمعیت صورت میگیرد.این عامل به تنهایی حقایق بسیاری را در مورد ماهیت و مفهوم گذار در سکونتگاههایی که در مرحله گذار از روستا به شهر قرار دارند ولی هنوز با توجه به معیارهای تفکیک سکونتگاهها،شهر تلقی نمیشوند،پوشیده میدارد.این سکونتگاهها در طی فرایند گذار ضمن حفظ پارهای از ویژگیهای خود،برخی ویژگیهای جدید سکونتگاههای شهری را نیز به دست میآورند.در حقیقت سکونتگاههای روستایی در حال گذار،سکونتگاههایی محسوب میشوند که علی رغم شکلگیری ویژگیهای شهری در آنها،هنوز به صورت مصوب و رسمی شهر خوانده نمیشوند.افزایش کارایی و ثبات فعالیتهای برنامهریزی،نیازمند توجه خاص به این دسته از سکونتگاهها است و شناخت ماهیت این سکونتگاهها و الگوی توزیع فضایی آنها گام اساسی در این زمینه محسوب میشود.
خلاصه ماشینی:
"(به تصویر صفحه مراجعه شود) نقشه 3 توزیع تراکم نسبی جمعیت،بستر توپوگرافی و منابع آب سطحی در منطقه مطالعه شده توزیع سکونتگاههای روستایی اطراف این روستاها(روستاهای در حال گذار)نیز بیانگر ارائه خدمات در زمینههای مختلف به وسیله این سکونتگاه به روستاهای پیرامونی خود میباشد.
(به تصویر صفحه مراجعه شود) نقشه 4 نقشههای تحلیلی تولید شده با استفاده از دادههای سکونتگاههای روستایی در حال گذار 4-الف راههای ارتباطی،سکونتگاههای روستایی،روستاهای در حال گذار و محدوده حوزه نفوذ 5 کیلومتر (به تصویر صفحه مراجعه شود) 4-ب حوزه نفوذ شهرهای بزرگ منطقه و اندازه جمعیتی روستاهای در حال گذار دسترسی به محورهای ارتباطی مناسب به منظور تردد بین محل فعالیتهای اقتصادی،اجتماعی و محل سکونت از جمله عوامل اساسی در شکلگیری و ثبات یک سکونتگاه است.
(به تصویر صفحه مراجعه شود) نقشه 5 دسترسی به محورهای ارتباطی مناسب در فاصلههای 2 و 5 کیلومتری و تراکم جمعیتی روستاهای در حال گذار وجود بازار مبادلات و عرضه کالا،شکلگیری فعالیتهای اقتصادی،نیاز به نیروی کار ارزان و غیر فنی و موارد مشابه در شهرهای بزرگ از عوامل مؤثر در افزایش جمعیت این شهرها و سکونتگاههای پیرامونی این شهرها است که به دلیل هزینههای بالای اسکان در این شهرها،بخش عمدهای از نیروی کار فعال در شهرهای بزرگ،از این سکونتگاهها به عنوان محل سکونت و استراحتگاه استفاده میکنند.
با توجه به بررسی صورت گرفته در منطقه مطالعه شده عوامل زیر را میتوان به عنوان الگوهای حاکم بر روابط سکونتگاههای در حال گذار در ارتباط فضایی با پدیدههای مختلف، اعم از طبیعی و انسانی،به منظور رشد و گسترش آنها و تبدیل به شهر قلمداد کرد: 1."