چکیده:
نقد و بررسی تفسیر «حقایق التفسیر» از حیث سندی و محتوایی و صحت و سقم انتساب آن به امام صادق (ع) است. این تفسیر پس از تالیف توسط ابو عبدالرحمن سلّمی برای نخستین بار توسط پژوهشگر فرانسوی لویی ماسینیون در نیمه اوّل قرن بیستم شناسایی گردید. پس از ماسینیون، پل نویا، محقق فرانسوی در 1968 کتاب را تصحیح و منتشر کرد. از تفسیر حاضر تاکنون هیچگونه سندی، در دست نیست، نه سلّمی برای آن سندی ذکر کرده است و نه احتمالات محققان فرانسوی در مورد سند تفسیر، پذیرفتنی است. هرچند در متن تفسیر، روایتهایی وجود دارد که از نگاه ساختار و اسلوب میتوانند صحیح باشند. از سوی دیگر، روایتهایی که دلالت بر فضیلت رسول اکرم کنند، در متن تفسیر وجود دارد، ولی روایتی که از فضایل اهل بیت و ائمه (ع) سخن گوید، به هیچ عنوان در تفسیر وجود ندارد. نیز روایتهای کلامی همساز با جبر و روایتهای فقهی و اعتقادی ناسازگار با تفکر شیعه در آن وجود دارد، ولی این روایتها اندک هستند و از نظر محتوایی و ساختاری، ساختگی بودن آنها به طور کامل مشخص است. نگارنده بر این باور است که امکان صدور این مجموعه تفسیری از امام صادق (ع) دور به نظر نمیرسد و در عین حال ، آثار جعل و تحریف - افزودن روایتهای خلاف مذهب عدلیه و امامیه و حذف روایتهای فضایل اهلبیت - در آن به خوبی نمایان است. احتمال میرود که این جعلها توسط شخص سلّمی، انجام شده باشد.
خلاصه ماشینی:
)1 شناسایی تفسیر توسط لویی ماسینیون سوگمندانه باید ابراز داشت کتاب حقایق التفسیر که تفسیر عرفانی امام صادق(ع) نیز بدان ضمیمه است، پس ازآن که به قلم ابوعبدالرحمن سلمی، ترتیب و نگارش یافت، هم چنان تا نیمه دوم قرن بیستم میلادی به صورت نسخه های دست نویس، باقی ماند و با وجود منزلت والا و جایگاه بلند سلمی وآثارش در اندیشه وسخن اندیشه ورزان دینی، چندان توجهی به تحقیق و چاپ و نشر تفسیر یادشده ودیگر آثار وی مبذول نگردید.
)33 نتیجه سخن آن که با بررسی آثار ابوعبدالرحمن سلمی اعم از حقایق التفسیر، که شامل تفسیر ابن عطا، حلاج و ابوالحسین نوری است و دیگر نگاشته های وی، که بیانگر اصطلاحات مراتب، احوال واندیشه عرفا و نیز نشان دهنده تاریخ تصوف است، به خوبی در می یابیم اندیشه عرفانی درسده های نخستین، به گونه ای بسیار روشن از تفسیر منسوب به امام صادق(ع)اثر پذیرفته است.
از سوی دیگر با توجه به ضعف سند تفسیر به سادگی نمی توان فهمید کدام یک از روایتهای تفسیر درست وکدام یک ساختگی است، بلکه چه بسا شناسایی روایتهای درست از غیر آن، نیازمند سنجش هریک با دیگر روایتهای موجود در حوزه تفسیری شیعی، بویژه روایتهای نقل شده از امام صادق وامام رضا (ع) وپیدا کردن خود آن روایتها یا مانند آنها و آن گاه بررسی سندی است که این خود، مجالی فراخ تر می طلبد.