چکیده:
در این مقاله ابتدا مفهوم خیال از دیدگاه حکیمان مسلمان تعریف و سپس مفهوم تجرد و اقسام آن به نحو مختصر ذکر شده و آنگاه به موضوع تجرد خیال پرداخته شده است. از دیدگاه ابن سینا، قوة خیال مادی است و در هیچیک از آثارش حتی المباحثات تجرد خیال را نپذیرفته است. فخر الدین رازی ادراک خیالی را مجرد دانسته و براهینی بر نفی مادیت آن ذکر کرده است. صدر المتألهین معتقد است که رأی او دربارة قوة خیال و تجرد آن بی سابقه است. به نظر ما، تنها برخی دلایل صدرا بر تجرد خیال بی سابقه است. مهمترین ثمرة اثبات تجرد خیال، بقای نفوسی است که به حد تجرد عقلی نرسیده اند.
خلاصه ماشینی:
"تصرف میکند و متخیله نامیده میشود ولی از منظر ابن سینا خیال نگهدارنده است و
تجرد عقل به این معنی است که با ماده و لوازم آن ملازم نیست.
تجرد خیال اگر اثبات شود به این معنی است که نفس در مقام ادراک صورتهای خیالی به ماده نیاز ندارد.
دلید دیگر ابن سینا این است که صورتهای متخیل،از جهت بزرگی و کوچکی
دو صورت هم نیست زیرا فرض این است که دو صورت،در حد و ماهیت برابرند و
درعینحال برخی محققان معاصر اصرار دارند که ابن سینا از این رأی برگشته و در کتاب المباحثات،تجرد خیال را اثبات کرده است.
چند برهان بر تجرد خیال ذکر کرده که مختصرا از این قرار است:1-محل صورتهای
در صغیر است؛2-صور خیالی اگر در مغز منطبع باشند،یا موضع تمام آنها یکی است و
دومین اختلافنظر شیخ اشراق با ابن سینا درمورد قوهء خیال این است که او
اظهار میکند:نخست اینکه ممکن نیست که صورتهای خیالی در عالم خارج از نفس
صدر المتألهین مانند ابن سینا و شیخ اشراق،گوناگونی قوای نفس را قبول دارد و در
عین حال مانند فخر الدین رازی مدرک در تمام اداراکات را نفس میداند،با این تفاوت
شکل حاصل در قوهء خیال به آن اندازه است که نفس اراده میکند.
این برهان را افلاطون بر تجرد نفس ذکر کرده و دیگر حکما از آن،تجرد
صدرا معتقد است که این برهان تنها قدرت اثبات تجرد
صورت علمی برای عالم به سه نحو متصور است 1-صورت عین نفس شود مانند علم
صدر المتألهین(همان،8/214)معتقد است که مهمترین ثمرهء اثبات تجرد قوهء خیال،"