چکیده:
مکتب حدیثی قم با داشتن مشخصاتی از دیگر مکاتب حدیثی شیعه،همچون مکتب مدینه،کوفه،بغداد،ری و خراسان متمایز مینماید.کثرت محدثان موجود در این مرکز حدیثی و اقدامات مفید آنان در تدوین برخی از مجموعههای گرانسنگ حدیثی،اهتمام شدید بر حفظ و جمعآوری حدیث،و پرهیز از نقل احادیث ضعیف از ویژگیهای مهم محدثان این جوزهء حدیثی بوده است.علاوه بر آن،نصگرایی یا اخباریگری یا گرایش به مکتب اهل الحدیث،و پرهیز از دخالت دادن اجتهاد و رأی در فهم و نقادی معنای احادیث،دیدگاه خاص نسبت به معنای غلو و تعیین غلات و برخورد شدید با غلات،از مهمترین مشخصات آن بوده است.در دورهای اکه از نیمهء اول قرن سوم آغاز شد،قمیین به اخراج محدثانی که احادیث ضعیف یا غلوآمیز را نقل میکردند پرداختند.این حوزهء حدیثی در دو قرن سوم و پهارم،اوج دوران نشاط و تحرک خود را پشت سر نهاد و سرانجام با فعالیتهای شیخ مفید و سید مرتضی در اواخر قرن چهارم و اوایل قرن پنجم،مغلوب مکتب عقلگرای بغداد شد.از مهمترین محدثان این حوزهء حدیثی،علی بن بابویه قمی،و فرزندش،شیخ صدوق،محمد بن الحسن بو الولید،محمد بن قولویه و فرزندش جعفر بودهاند.
خلاصه ماشینی:
"محدثان مکتب قم،به خصوص در نیمهء دوم قرن سوم و نیمهء اول قرن چهارم و بخشی از نیمهء دوم آن،دارای سیطرهء علمی وسیعی بر مراکز شیعهنشین آن عصر بودهاند؛تا جایی که بنا به نقل شیخ طوسی،حسین بن روح نوبختی،که به عنوان سومین سفیر ناحیهء مقدسه در عصر غیبت صغری برگزیده شد،کتابی حدیثی را که از نظر خود را دربارهء صحت و سقم احادیث آن ابراز دارند و آنان نیز پس از بررسی ابراز داشتند که به جز یک حدیث،دیگر احادیث آن کتاب را میپذیرند.
1از این پس،مدینه به عنوان مرکز حضور و استقرار غالب امامان شیعه به حوزهء قوی تربیت محدثان زبردست تبدیل شد و جلسات افاده و استفادههای حدیثی همواره در مسحد مدینه و در بیوت ائمه(ع)و دیگر نقاط مناسب برقرار بود.
2این در حالی است که آمار تألیفات روایی خود وی را حدود سیصد اثر نقل کردهاند!3جالب آنکه یکی از تألیفات وی موسوم به مدینة العلم از نظر وسعت و حجم،شبیه بحار الانوار بوده که متأسفانه مفقود شده است!4 روابط متقابل حدیثی میان قم و بسیاری از مناطق عالم اسلامی در طول قرون دوم،سوم و چهارم برقرار بوده است که از خلال تأمل در اسناد روایات قمیین و از منابع رجالی قابل وصول است و ما به اهم آنها اشاره میکنیم:مدینه،مکه،کوفه، بصره،بغداد،سامراء،واسط،موصل،شام و دمشق،انبار،اهواز،شیراز،کاشان، آوه،ری،قزوین،اصفهان،همدان،نهاوند،سجستان،زنجان،قرمیسین،طبرستان، تفلیس،نیشابور،مرو،بلخ و ایلاق،بخارا،هرات،سمرقندوکش و فاریاب.
جمعبندی مکتب حدیثی قم که سابقهء آن به نیمهء اول قرن دوم هجری بازمیگردد، رفتهرفته از نظر تعداد محدثان و کیفیت احادیث منقول توسط آنان رو به رشد نهاد و در قرن سوم(به خصوص نیمهء دوم آن)و در قرن چهارم،اوج فعالیت و نشاط خود را -------------- (1)-غفاری،عبد الرسول:«البرهان السدید فی الرد علی من قال بسهو النبی(ص)تعضیدا للشیخ المفید»؛مجموعه مقالات کنگرهء شیخ مفید،شمارهء 52."