چکیده:
وحدت وجود منشأ عرفانی دارد اما شاید اولین تبیین فلسفی از دیدگاه وحدت وجود عرفا از آن محقق دوانی باشد. این تبیین فلسفی، پیامدها و لوازمی دارد که چندان موجه و معقول نیست. صدرا نیز در جهت تبیین فلسفی نظریة وحدت وجود عرفا نهایت تلاش خود را بهکار بسته است. او با گذر از نظریة وحدت تشکیکی وجود با پیشنهاد یک نظام و دستگاه فلسفی نو فلسفه را نه به پایان بلکه به عرصهای تازه از تفکرات فلسفی بدل کرده است. در این مقاله با بیان هرچند مختصر از دستگاه فلسفی و وجودشناسی محقق دوانی، نشان داده میشود که دیدگاه او در عین شباهت به تبیین فلسفی صدرا، دچار تناقضات درونسیستمی است. در ادامه با بیان تبیین فلسفی صدرا از وحدت وجود عرفا با مقایسة این دو تبیین فلسفی، نقاط قوت و ضعف آنها و نیز ارتباط این دو تبیین باهم آشکار شد. تبیین فلسفی صدرا در دستگاهی غیر از دستگاه وحدت تشکیکی وجود، بلکه در دستگاه فلسفی نو که صدرا درصدد آن بوده و در برخی موارد در کتب خود به آن اشاره کرده، قابل تأمل و دفاع معقول است
خلاصه ماشینی:
چنـان کـه در رباعیاتی هم که سروده به خوبی به این مسئله اشاره می کند: در کون و مکان ، فاعل مختار یکی اسـت آرنــده و دارنــدة اطـــوار یکــی اســت از روزن عـــقل اگر بــــرون آری ســر روشن شودت کاین همه اطوار یکی است (دوانی ، ١٣٦٩: ٤٧) چون از نظر محقق دوانی ، اصالت وجود در واجب و اصالت ماهیت در ممکنات بدان معناست که فقط وجود واجب ، حقیقی و اصیل اسـت و ماسـوی الله و ماهیـات امکـانی ، وجودشان اعتباری ، غیر اصیل و غیر حقیقی است و نیز همان طور که قبلا به طور مفصـل تحلیل و تبیین شد که وی نه در ذهن و نه در خارج ، قائل به زیادت و عروض وجود بـر ماهیت است و حتی مفهوم وجود را هـم در میـان موجـودات ، اشـتراک از حیـث نسـبت (یعنی ، اشتراک نسبی و نه اشتراک عرضی ) می داند و بالاخره با توجه به ایـن کـه در بـاب بحث بسیار مهم علیت به گونه ای بحث می کند که بـیش تـر بـا وحـدت شخصـیة وجـود سازگار است می توان دریافت که از نظر ایشان «وجود»، یک واحد شخصی اسـت و فقـط یک «وجود» در جهان هستی تحقق دارد و آن هم وجـود حـق تبـارک و تعـالی اسـت و ماسوی الله ، ماهیات امکانی و کثرات ، نسب و اضافات به وجـود واحـد حقیقـی و اصـیل (خداوند) است .