چکیده:
اصطلاح تجسم اعمال که مفاد آن برخلاف ترکیب لغویش سابقه دیرینه داشته،در فرهنگ دینی اسلام نیز مورد تأیید واقع شده است.صدر المتألهین با تأسی به دین و برخی پیشوایان فلسفی یونان ضمن پذیرش تجسم اعمال و اعتقادات در عالم آخرت،سعی کرده است به این مسئله صبغهء عقلی و فلسفی ببخشد، چنانکه اصول فلسفی وی در حکمت متعالیه چنین امکانی را فراهم میسازد.جسمانیة الحدوث و روحانیة البقاء بودن نفس در کنار حرکت جوهری و اتحاد عاقل و معقول از این قبیل است.بر این اساس اعمالی که از انسان سر میزند و تکرار میگردد،بصورت ملکه راسخه در حاق نفس درآمده و از آن جدا شدنی نیست بلکه از لوازم ذاتی آن بشمار میرود.این ملکات فاضله و رذیله در عالم عقبا صورت متناسب با خود میسازند و موجود انسانی که در دنیا نوع واحدی بشمار میرفت در این عالم بشکل انواع مختلف پدیدار میگردد.
خلاصه ماشینی:
"صدر المتألهین با تأسی به دین و برخی پیشوایان فلسفی یونان ضمن پذیرش تجسم اعمال و اعتقادات در عالم آخرت،سعی کرده است به این مسئله صبغهء عقلی و فلسفی ببخشد، چنانکه اصول فلسفی وی در حکمت متعالیه چنین امکانی را فراهم میسازد.
اینکه چگونه اعمال نیک و بد انسان در آخرت بازتاب مییابد،معنای تجسم یا تمثل اعمال و اعتقادات چیست،آیا تجسم عمل توجیه عقلی و فلسفی دارد،و ملا صدرا برمبنای فلسفی خود چگونه این عقیده را مستدل میسازد،مسائلی است که این نوشتار در پی بررسی آنهاست.
13تفاوت در نوع انسان صدر المتألهین متذکر میشود که انسان در این جهان نوع واحد و متفق الافراد است،اما در جهان آخرت دارای انواع کثیر و بیشمار است،زیرا صورت نفسانیش ماده قابله برای صور اخروی گوناگون است.
حال چگونه ممکن است این اعراض دنیوی در عالم آخرت مبدل به جوهر شود و تجسم یا تجسد یابد؟ بهمین دلیل برخی این مسئله را نیازمند تحقیق یقینی میدانند20و برخی دیگر آن را محال و نوعی سفسطه تلقی میکنند،زیرا بنظر آنان نشئه دنیا و آخرت از اینجهت همانند هستند،جز این که مرگ (13).
اشتباه است کسی عمل را صرفا عبارت از حرکات و سکنات عارض بر بدن بداند،زیرا این اعراض تبلور و تجلی حقیقتی است که از مقوله عرض نیست و همان در جهان دیگر بصورت جوهر ظاهر میشود.
صدر المتألهین این باور دینی را برمبنای فلسفی خود موجه و مستدل میسازد و نشان میدهد که نفس انسان صور و ملکات نیک و بد خود را که از لوازم ذات اویند در عالم دیگر به منصه ظهور میرساند و در واقع با چهره حقیقی خود زندگی جاوید را آغاز میکند."