خلاصه ماشینی:
در بارهء مدارک مستقیم یعنی آثار بازمانده از گویشهای دیرین متداول در آذربایجان اگر چه از لحاظ گردآوری مواد معتبر و قابل توجه مساعی ممکن مبذول شده و کوششهایی نیز برای خواندن و بررسی زبانشناسی آن آثار به عمل آمده ولی میتوان گفت در این زمینه نتیجهء علمی کاملی به دست نیامده و حدس و گمان و سلیقههای شخصی در خواندن آثار بازمانده از گویش آذری(مقصود زبان دیرین ایرانی مردم آذربایجان است)بر تحقیق علمی و پژوهش مبتنی بر اصول و قواعد زبانشناسی غلبه داشته است.
**برای اینکه کیفیت تحریف و تغییر در آثار گویشی و دشواری پژوهشهای مربوط به لهجهشناسی و لزوم احتیاط و شکاکی علمی در این باره کاملا معلوم گرد به این دوبیتی فهلوی منسوب به بابا طاهر توجه بفرمائید: کشیمون ار بخواری از که ترسی کشیمون ار بزاری از که ترسی به این نیمه دلی از کس نترسم دو عالم دل تو داری از که ترسی (با تفاوتهای ناچیز در نسخهها) صورت صحیح و قدیمی این فهلوی خوشبختانه در کتاب المعجم فی معاییر اشعار المعجم مذکور است و حدود تصورناپذیر تحریفاتی را که در مدت چند صد سال امکان دارد در یک فهلوی صورت گرفته باشد به خوبی نشان میدهد: ار کریمون(به)خواری اچ که ترسی ور کشیمون(بزاری)اچ که ترسی از ای نیمه دلی نترسم اچ کیچ ای گهان دل ته داری اچ که ترسی(المعجم) **دوبیتی منسوب به یعقوب اردبیلی که به لهجهء آذری اردبیلی (یعنی زبان ایرانی مردم اردبیل در سدههای گذشته)سروده شده(مذکور در هفت اقلیم)غالبا بدین صورت نوشته شده: رشته دستت بلا کلکون کریته تو بدستان هزاران خون کریته در آیینه نظر کن تا بوینی که وینم زندگانی چون کریته صورت صحیح این فهلوی یا آذری اردبیلی بیتردید چنین است: اشته دستت بلا گلگون کری ته تا به دستان هزاران خون کری ته...