چکیده:
نگارگری ایرانی در عرصهی هنر کتابآرایی رشد کرده و موجب نشر و گسترش اندیشههای ادبی شده است.هنرمند با بهرهگیری از صورخیال دست به نمونه آفرینی آرمانی زده و خیالگراییهای شاعرانه را به مدد سادهترین خطوط و خالصترین رنگها بدانگونه نمایش میدهد که در آن بازتاب جهانبینی سخنور بهخوبی هویدا میباشد.شاهنامه فردوسی،منظومهای سرشار از افکار و اندیشههای عالی و خللناپذیر نسبت به موازین اخلاقی،عدالت جاودانه و عشق بیپایان نسبت به همهی مردم است و بیش از کتابهای ادبی متعددی که در ایران مصور شده،مورد توجه قرار گرفته است.کتاب شاهنامه در طول تاریخ،تقریبا از همان زمانی که نگارش یافته،به تصویر نیز کشیده شده و چون قلهای رفیع در میان نسخههای مصور ایران،میباشد.
بسیاری از نسخ خطی شاهنامه در موزهها و کتابخانههای داخل و خارج از کشور وجود دارند که بارها مورد توجه هنرشناسان و صاحبنظران قرار گرفتهاند.اما در کنار آنها نسخههایی نیز موجود میباشند که کمتر به آن پرداخته شده یا بعضا بررسی نشدهاند.بررسی نسخهی شاهنامه سال 959/1551 بهصورت کیفی و زیباییشناختی،تلاش برای شناسایی این نسخ خطی است.
در این نوشتار با تکیه بر مطالعات کتابخانهای(اسنادی)،ویژگیهای زیباشناختی 7 نگاره از شاهنامه 959/1551 م با تأکید بر مضامین پهلوانی مورد بررسی قرار گرفته است.این نسخه به لحاظ تاریخ کتابت،جلد و مجالس مینیاتور ممتاز میباشد.امید است این مختصر راهگشای تحقیقات کاملتر و تخصصیتر در این زمینه باشد تا پژوهشگران ایران قبل از همتاهای خارجیشان به بحث پیرامون نسخ خطی که کمتر شناخته شدهاند، بپردازند.
خلاصه ماشینی:
(به تصویر صفحه مراجعه شود) نگارههای نسخهی خطی شاهنامه سال 959/1551 با تأکید بر مضامین پهلوانی دکتر مهناز شایستهفر*فرزانه خمسه** چکیده نگارگری ایرانی در عرصهی هنر کتابآرایی رشد کرده و موجب نشر و گسترش اندیشههای ادبی شده است.
4 بخش عمدهای از آثار نگارگری ایران توسط استادان ماهر این فن صورت گرفته،از اشعار شاهنامه الهام پذیرفته و موضوع آنها نیز بیشتر به نبرد رستم و سهراب،رستم و افراسیاب و دیگر قهرمانیها و دلاوریها برای تقویت روحیه سلحشوری،ملیتگرایی و حفظ وحدت در میان توده مردم ایران اختصاص یافته است.
پیش از بررسی نسخهی مذکور،ضروری است با اشارهی مختصری،ویژگیهای نگارگری و حامیان هنری دورهی صفویه برشمرده شود و از پرداخت به هنرمندان و نسخههای مصور شده این دوران که بحث و بازشناسی آن مجالی دیگر میطلبد، صرفنظر گردیده است.
در نگارههای متعلق به این مکتب نشانی از سه بعد نمایی به چشم نمیخورد و سنت فضاسازی مفهومی با نشانههای انتزاعی از جهان واقعی تعریف میشود اما اکنون،به سبب کثرت روابط و تعدد وقایع،ساختار فضای تصویر پیچیدهتر شده است.
بررسی نگارههای نسخه خطی شاهنامه سال 959/1551(با تاکید بر مضامین پهلوانی) از میان نسخ خطی موجود در سازمان اسناد و کتابخانه ملی ایران، نسخههای خطی مصوری از شاهنامه فردوسی نگهداری میشوند22 (به تصویر صفحه مراجعه شود) که نسخه خطی شاهنامه سال 959/1551 ازجمله آنها میباشد.
این نسخه شامل 48 نگاره بدون رقم بوده که بیشتر در قطع عرض کتاب با طولی کمتر از نصف صفحات یا با عرض دو ستون و طولی برابر با عرض قرار گرفته و خطاط از شیوهی سنتی پیروی کرده،قسمتهای خالی مستطیل شکلی را در میان متن برای تصاویر خالی گذارده است.