خلاصه ماشینی:
"با وجود اینکه ملکم خان در جریانهای سیاسی عصر ناصری و فعالیتهای منجر به جنبش مشروطه نقش داشته است،نباید فراموش کرد که ظاهرا بخش اعظم این فعالیتها بر بنیان ملاحظات شخصی و نه حس میهن پرستی استوار بود،اما بههرحال تأثیری را که در این زمینه داشت نمیتوان نادیده گرفت.
تاکنون پژوهشهای زیادی دربارۀ زندگی افکار و آثار میرزا ملکم خان انجام شده است و پژوهشگران بسیاری از دیدگاههای گوناگون به بررسی این شخصیت پیچیده سیاسی تاریخ معاصر پرداختهاند.
1 زندگی و اندیشهی میرزا ملکم خان ناظم الدوله از حجت الله اصیل اثر تازهای در بررسی افکار ملکم است که به دست علاقهمندان تاریخ معاصر ایران رسیده است.
بینش دینی ملکم از جمله مسائلی است که در این کتاب مورد بررسی قرار گرفته است ملکم که از ارمنیزادۀ نومسلمان بود حتی اندیشههای خود را بر احادیث و آیات استوار میداشت ولی به هر حال برخی از کارهای او مثل ازدواج با یک دختر ارمنی در کلیسا و یا وصیت به سوزاندن جسدش با این امر مغایر است«از سویی کوشش وی برای زدن رنگ مذهب به مقاصد تجددخواهی انکارناپذیر است و از دیگر سو،اصل و مبانی فکری وی از مادی مشرب بودنش حکایت دارد»(ص 82).
در پایان همین بخش نگارنده محترم کتاب دیدگاه و جمعبندی نهایی خود را از شخصیت میرزا ملکم خان ارائه میدهد و او را چهرهای دوگانه معرفی میکند که به عنوان یک شخصیت سیاسی معایب و محاسنی داشته است و همانطور که نمیتوان منکر شیفتگی او به غرب و رفتار مشکوک سیاسی او شد،از سوی دیگر نیز نمی توان تأثیر آثار و قلم او را در انقلاب مشروطه و روشنگری ایران نادیده گرفت."