واکاوی دامنه ی انحرافات شلمغانی در منابع فریقین مقاله

شلمغانی از شخصیت های منسوب به تشیع است که از دیدگاه شیعه و سنی، به عنوان چهره ای منحرف شناخته می شود. او شخصیتی علمی بود و طرف دارانی در میان برخی صاحب منصبان سیاسی عصر خود داشت که در دوستی او ثابت قدم بودند. وی با برخورداری از چنین جایگاهی، سودای ریاست بر سازمان وکالت و در پی آن، ریاست بر شیعیان را در سر می پروراند و ازهمین رو، به انتشار عقایدی انحرافی در بین پیروانش دست یازید. هرچند اصل انتشار عقاید انحرافی توسط شلمغانی در میان طرف دارانش قابل انکار نیست، اما هریک از منابع موجود، گونه های مختلفی از این عقاید و افکار را به او نسبت داده اند. بررسی و تحلیل داده های منابع گوناگون با توجه به گرایش های مذهبی مؤلفانشان روشن می سازد که انتساب این حجم عظیم از عقاید انحرافی به شلمغانی نمی تواند صحیح باشد و دست کم انتساب عقاید و افکاری همچون ادعای الوهیت و اباحی گری در امور جنسی و عبادات، که عمدتا در منابع غیرشیعی انعکاس یافته، با دیگر داده های تاریخی دربارة واقعیات زندگی او سازگار نیست.

"قابل توجه اینکه وقتی حسین بن روح از انتشار عقاید حلولی توسط شلمغانی در بین بنی بسطام مبنی بر حلول روح رسول خدا صلی الله علیه و آله و حضرت علی علیه السلام در محمدبن عثمان و حسین بن روح آگاه شد گفت: شلمغانی با این گونه مسائل، مانند حلاج می خواهد راهی برای قایل شدن به حلول قرار دهد و به آنان بگوید: خدای متعال با او متحد شده است؛ همچنانکه نصارا دربارة مسیح چنین گفتند(همان، ص 405). با این اوصاف، می توان گفت: با توجه به اینکه شیخ طوسی، که از طرق گوناگون به کتاب ابن داود دست یافته بود و انتساب چنین امور قبیحی به شلمغانی را از کتاب ابن داود نقل نمی کند و تنها به این مطلب اشاره دارد که ابن نوح آن امور را ذکر کرده است(همان، ص 406)، به نظر می رسد چنین نکاتی در کتاب ابن داود ذکر نشده بوده است. به عبارت دیگر، با توجه به اینکه شیخ طوسی تنها به این مطلب اشاره دارد که ابن نوح چنین مسائل قبیحی را برای شلمغانی ذکر کرده و از ابن داود، که کتاب وی را در اختیار داشت؛ نامی نمی برد، می توان گفت: این مسائل در کتاب ابن داود وجود نداشته، اما پس از او در کتاب ابن نوح از آن سخن به میان آمده است، و حال آنکه ابن نوح عصر شلمغانی را درک نکرده و مطالبی را که او ذکر کرده سال ها پس از کشته شدن شلمغانی شیوع پیدا کرده و به کتاب ابن نوح نیز راه یافته است."