خلاصه ماشینی:
"کتاب تاریخ ارمنیان یکی از مهمترین منابع تاریخی برای بررسی تاریخ و فرهنگ ارمنستان و سرزمینهای مجاور آن،به خصوص ایران است که در ردیف آثار برجسته نویسنده بزرگ ارمنی، موسس خورناتسی،قرار میگیرد.
جز این،خورنی از منابع دیگری نیز استفاده کرده که از آنها نامی نبرده از سخنان خورنی چنین برداشت میداشت که بین النهرین جزیی از قلمرو ارمنستان بوده و رومیان که بدین سمت یورش میآوردند تنها ارمنیان را در مقابل خود میدیدند است.
از مطالبی که در این پیشگفتار آمده میتوان به پاسخنامه ساهاک باگراتونی از طرف موسی خورنی و قول انجام خواهش او،تأکید نویسنده بر استفاده از منابع یونانی و برتری دادن به آنها،نسبنامه فرزندان نوح،نامه واغارشاک(بلاش) پادشاه ارمن به آرشاک(اشک)بزرگ پادشاه پارس(ایران)اشاره کرد.
از جمله مطالب بخش دوم که با تاریخ ایران نیز مرتبط است، میتوان به مبارزات استقلالطلبانه پارتیان به رهبری ارشک، شکلگیری سلسله آرشاکونیان(پارتیان ارمنستان)و به حکومت رسیدن و اغارشاک(بلاش)،برادر ارشک،در ارمنستان،یورشهای پومپهای و کراسوس به شرق،خراجگزاری ارمنیان به رومیان برای نخستین بار،ظهور مسیح،مدت حکومت هریک از شاهان پارتی ارمنستان و خاندانهای پارتی که اقوام پارتی از آنان منشعب شدند، همچنین طول سلطنت پادشاهان اشکانی،قدرتگیری اردشیر بابکان و انقراض اشکانیان،حمله اردشیر به ارمنستان و مقاومت پارتیان در آنجا،کشتار اردشیر در ارمنستان و غیره اشاره کرد.
روایتهای اینگونه نحوهء پرداختن به موضوعات،مشخص میکند که خورنی یک وقایعنگار صرف نیست که تنها به توصیف رخدادها بپردازد،بلکه او ارزیابی شخصیتها و همچنین تفسیر رویدادها را نیز مد نظر داشته است چندین بار دیگر تگرار میشود."