چکیده:
برای تحلیل جریانهای فرقهای در طول تاریخ اسلام باید زمینهها و موارد نخستین آن را فهمید تا خلأ تاریخی بر پژوهش راه نبندد.هرچند غالب پژوهشگران شکلگیری رسمی و تمایز فرقههای اسلامی بهویژه از نوع سیاسی را از زمان قتل عثمان میدانند، ولی برای شناخت این مهم باید به زمینههای فکری و حوادث و جریانهای تاریخی قبل از آن نیز توجه کرد؛چراکه جستوجو دربارهء علت پیدایی هرحادثهء سیاسی و شناخت چگونگی و خاستگاه هرتفکری،بدون آگاهی از سلسله حوادث و جریانات قبلی آن نتیجهء روشنی خواهد داشت.این نوشتار پس از گزارش و بررسی برخی از ویژگیهای عصر پیامبر(ص)،به مطالعهء ویژگیها و اختلافات سیاسی و فکری در عصر صحابه و تابعان و چگونگی ظهور و بروز فرقههای اسلامی و محورهای کلامی مورد اختلاف آنها میپردازد.پس از آن تأثیر اختلافات و تحولات سیاسی را بر فرقهگرایی بررسی میکند و در پایان نیز فهرستی از مهمترین محورهای فکری اختلاف فرقهها ارائه میکند.شاید در پرتو چنین مباحثی ارتباط سلسلهوار حوادث فرهنگی و فکری و نیز مشابهت کشمکشهای فکری و پیشینیان و معاصران آشکارتر شود.
خلاصه ماشینی:
"عدم توجه به مباحث عقلی و کلامی و به تبع آن عدم رواج و شتاب تمایزات فرقهای بهویژه از نوع کلامی آن در بین مسلمانان نخستین را از زاویه دیگری نیز میتوان نگریست و آن اینکه اسلام تا وقتی در عرب محدود بود هیچ نوع کاوش و جستوجو و بحث و نزاع در عقاید پیدا نشده بود و علتش هم این است که مذاق اصل عرب عمل و کار بوده نه تحلیل و تفکر و به همین جهت است که در مسائل نماز و روزه و حج و زکات یعنی امور عملی از همان ابتدا تحقیقات و تدقیقات شروع شد تا این حد که در زمان خود صحابه مجموعهای از فقه فراهم آمده بود.
با توجه به پذیرش چنین روحیهای در میان صحابه است که برخی از نویسندگان گزارش مربوط به کتابسوزی مسلمانان در فتوحات را پذیرفته و حتی توجیه نیز میکنند؛چراکه وقتی عربهای صدر نخست خود توجهی به کتابت نداشته باشند و بلکه آن را عار و ننگ و موجب گمراهی و ضعیف شدن حافظه بدانند در آن صورت چنین برخوردی با کتابهای دیگران استبعادی ندارد(حاجی خلیفه،9141:33/1،644؛ذبیح الله صفا،6531: 23-43)البته وجود شخصیتهایی نظیر امام علی(ع)را نیز-با صرف نظر از عنصر علم و امامت او-باید از موارد استثنایی تاریخ در نظر گرفت.
مورخان اسلامی و نیز ارباب دانش فرقهشناسی این اختلاف را که آیا حکومت و امامت بر مسلمانان پس از پیامبر(ص)با نص و وصایت مشروعیت مییابد(امام علی و پیروان او)و یا گزینش آن به شورا شرط آن قریشیبودن است(جبهه ابو بکر و مهاجران)و یا چنین شرطی ملاک نیست(برخی از انصار)،از جمله اختلافات آغازین و مهمی میدانند که بلافاصله پس از رحلت رسول اکرم(ص)رخ نمود(برای نمونه بنگرید:طبری،9041:/2 حوادث سال یازدهم،ص 544 به بعد؛ابن قتیبه،5831:01/1 به بعد)."