چکیده:
اندیشهی اسطورهای بهاء الدین عاملی(شیخ بهایی)،بیش از چهار سده حاکم برقلمروهای گوناگون علوم و فنون، بویژه معماری بوده است.مقالهی حاضر تأملی تاریخی در آثار و لایههای پنهان زندگی شیخ بهایی و ارتباط او باقلمرو معماری است؛و تلاش میکند با استناد به مدارک تاریخی اندیشهی دیرپای توانایی و حضور برجستهی شیخ در قلمرو معماری را مورد تحلیل قرار دهد.علاوه براین مقالهی حاضر،مبتنی برفقرات کوتاهی از متون«کشکول»و«خلاصه الحساب»شیخ است که علیرغم پیوند با قلمرو مهندسی تاکنون مورد بررسی انتقادی پژوهشگران قرار نگرفته است. با استناد به آثار مکتوب شیخ بهایی و گزارشهای مستند تاریخی،با وجود آنکه شیخ از جمله علمای طراز اول زمان خود بوده است؛ولی اندیشهی دیرپای تسلط او در قلمرو معماری و شهرسازی مطابق با وقایع تاریخی نبوده و به حکم نقل مدام به صورت یک حقیقت تاریخی درآمده است1.در واقع پیوند شیخ با آثار معماری و تصویر ارایه شده از او، بیش از پیش با جایگاه دینی و علمی او در حکومت صفوی و اصناف معماران مرتبط است.
خلاصه ماشینی:
"ملاحظاتی که در بخشهای پیشگفته در باب دانش نظری شیخ در قلمرو مهندسی بدان اشاره شد، علیرغم آنکه عموما در برخی آثار ریاضیدانان دورهی اسلامی مورد بررسی قرار گرفته است؛ ولی دلالت بروجود دغدغههای او در کاربردهای عملی ریاضیات و محتملا نیاز به این قبیل امور در مسایل عملی روز بوده است.
به نظر میرسد این فقره محتملا به همراه انتساب طرح کاریز این شهر به شیخ نسبت داده شده است؛و تنها میتوان امکان پیشنهاد آن را به دلیل جایگاه بالای حکومتی،به شیخ منسوب داشت؛زیرا اسکندربیگ منشی نزدیکترین وقایعنگار دربار شاه عباس اول در مقالهی یازدهم اثر خود(در ذکر آثار خیر و انشاء و احداث عمارات)، غالب ساخت و سازهای شاه عباس را در ایران نام میبرد،و حتی به طور مثال به شهر جدید الاحداث عباس آباد65در غرب اصفهان برای سکونت تبریزیان نیز اشاره میکند75؛که در صورت هیچ گونه اشارهای به شیخ و یا نقش او نکرده است.
پس به نظر میرسد استوارترین فرضیه در خصوص نقش شیخ بهایی در حکومت صفوی و در کسوت شیخ الاسلامی،و نزدیکترین واقعیتی که با شواهد تاریخی نیز انطباق دارد،تصدی امور شرعی و نظم و نسق دادن به مسایل دینی و اجتماعی مردم،و محتملا نظارت عالیهی بر روند فعالیتهای عمدهی عمران شهری و برخی ساخت و سازهای مهم چون مساجد در دورهی صفوی،و ارائهء نظارت مشورتی به پادشاه برای این دست فعالیتها بوده باشد."