چکیده:
دیلم سرزمینی است کوهستانی که همزمان با ورود اسلام به ایران،به واسطهی جنگجویانش و مقاومتی که در برابر اعراب از خود نشان داد، در تاریخ معروف شد.این سرزمین در بخش کوهستانی گیلان امروزی قرار دارد که از شمال به سرزمینهای پست ساحلی دریای مازندران،و از جنوب با سرزمینهای مرکزی ایران به ویژه از قزوین تا تهران همجوار بوده است.دیلمیان پس از آشنایی با علویان وگرویدن به تشیع،به نوعی مخالفت خود را با خلافت عباسی ابراز کردند. اما دیلم خاصه،بخش کوچکی از دیلمان تاریخی است که از شرق به چالوس و از غرب به چابکسر-سرخانی تا نمک آبرود-محدود میشد.کتاب حاضر به بررسی اوضاع جغرافیایی،تحولات انسانی و تاریخی این پهنه میپردازد.محقق با آنکه تلاشی زیاد برای شکلگیری این تحقیق متحمل شده،اما توجه و رویکرد وی میتوانست به گزارشها و تحقیقات مفصلتری منجر شود.
خلاصه ماشینی:
"دیلم خاصه،دیلم،گیلان در پاسخ به این سوال که دیلم خاصه کجاست،باید گفت؛از نظر تاریخی و جغرافیایی،این سرزمین بخشی از دیلمان تاریخی و گیلان بوده که بین چابکسر امروزی تا چالوس قرار داشته است.
»(ستوده،همان،ج 3،ص 32)رابینو نیز در اوایل قرن بیستم شرح مشاهدههای خود را از تنکابن و حدود آن مینویسد:«تنکابن که خرمآباد مرکز عمده آنست،غربیترین ناحیه مازندران محسوب میشود و محدود است از شمال به دریای خزر و از مغرب به رودخانه سرخانی،از جنوب به سلسله البرز و بلوکات قزوین یعنی رودبار و طالقان،و از مشرق به ناحیه کلارستاق.
باتوجه به اهمیتی که تنکابن در گزارشهای جغرافینگاران و سیاحان اروپایی داشته،عدم معروفیت و گمنامی این منطقه،ناشی از چه عواملی است؟باتوجه به گزارشهای مورد اشاره به نظر میرسد،یکی از عللی که باعث شده منطقهی تنکابن در منابع تاریخی گمنام بماند،عدم وجود شهری است که جنبه مرکزیت داشته باشد؛تنکابن در طول تاریخ،به صورت مجموعه بلوکات و قصبهها اداره میشد و شهرها در دو سوی تنکابن(چالوس در شرق آن و هوسم در غرب آن)قرار داشتهاند.
»(دهخدا،لغتنامه،ذیل شهسوار) در قرن چهارم هجری،زمانی که آل بویه در اوج قدرت بود،تمام منطقهی گیلان و ولایات کوهستانی در شرق گیلان و امتداد دریای مازندران(طبرستان)و جرجان و قومس،جزو دیلم بود،اما بعدها این نواحی از یکدیگر تفکیک شد.
(رابینو،4731:323-223) در این برهه،نام دیلم و دیلمان در متون جغرافیایی و تاریخی کمتر دیده میشود و واژهی گیل و گیلان برای تمامی بخشهای غربی ایالات ساحلی دریای مازندران به کار میرود.
در فصل پنجم،اوضاع سیاسی دیلم خاصه(تنکابن و دیلمان)از ورود اسلام به منطقه تا روی کار آمدن قاجارها و همچنین خاندانهای حکومتگر به صورت مختصر مورد بررسی قرار گرفته است."