چکیده:
امروز بیشترین بخش آگاهیهای ما از شعر کلاسیک به مسائل فکری و برخی از ظرایف هنری
مربوط است که در کتب مربوط به نقد فنی و جمالشناسی شعر مورد تأکید قرارگرفته است.
یکی از نکات ظریفی که در ادب فارسی و در شعر عهد صفوی، خصوصا شعر صائب تبریزی،
کمتر به آن پرداخته شده است، بررسی تصاویر و مفاهیم متناقضنما است. مباحث فرا عقلی
و عرفانی، بیان عاشقانه، نکته سنجی و خیالپردازی، وصف ذات اقدس الهی، وضع سیاسی و
اجتماعی روزگار و فرهنگ عامه، از مهمترین اسباب رواج این شگرد هنری در شعر
صائباند. در میان اقسام تصاویر و مفاهیم متناقضنمای شعر او، پارادوکسهای مبتنی
بر تشبیه، استعاره، مجاز و کنایه، بیش از پارادوکسهای معنوی جلوهگر است؛ چرا که
میدان هنرنمایی و آشناییزدایی شاعر بیشتر در حوزة لفظ است و متناقضنماها لفظی
بهترین وسیله برای تحقق این امر به حساب میآید. این مقاله سعی دارد با بحث دربارة
عوامل ظهور گستردة این شگرد هنری، به بررسی گونههای متعدد متناقضنما اعم از لفظی
و معنوی در شعر صائب بپردازد.
خلاصه ماشینی:
"در شواهد زیر تصویر و بیان پارادوکسی و نکتهسنجی و باریک اندیشی صائب قابل توجه است: خندهها بر شــمع دارد دیـــدة گریان ما\مو نمیگنجد میان گریــه و مــژگان ما (همان: 150) عشق را حاجت به زور بازوی اقبال نیست\فتح اقلیم قفس جز در شکست بال نیست (همان: 650) در دایــرة مـــوی شکافــان حقیقــت\در زلف پرآشــوب شکست است ظفرها (همان: 402) دیده مگشای که در بحر پرآشوب جهان\هر که پوشـــید نظر، گوهر بینایی یافت (همان: 807) در کوتـهی دسـت نهفته اســت درازی\زنهار به یک دســـت مگیرید ســـبو را (همان: 396) 4 ـ وصف ذات مقدس باری تعالی که پیدای نهان است؛ در همه جا هست و هیچ جا نیست؛ عالم از وجود او پر است و جای او خالی است ـ زمینة شکلگیری برخی از متناقضنما را در شعر صائب فراهم آورده است.
بهاین ترتیب میتوان گفت که تأثیرپذیری از فرهنگ عوام و بهکار بردن برخی تعابیر و اصطلاحات متناقض که ریشه و هستة آنها در فرهنگ عامه است و اغلب به صورت ضربالمثل در آمدهاند، از دیگر عوامل شکلگیری تصاویر و معانی پارادوکسی در شعر صائب است: رزق ما آید به پای میهمان از خوان غیب\میزبان ماست هرکس میشود مهمان مـا (همان: 149) کنـد جمعیت دنیا فسـاد نفـــس را ظاهر\که این مکاره از بیچادری مستور میباشد (همان: 1511) گرفتـم بست آن بیرحـم راه گفتگو بر من\کسی نگرفته است از من زبان بیزبانی را (همان: 220) پارادوکسهای معنایی در شعر صائب پارادوکسهای معنایی نشان دهندة مفاهیم متناقض هستند و صرفا برای زیباییآفرینی ساخته نشدهاند."