چکیده:
علیت را می توان به علیت خارجی و تحلیلی تقسیم کرد. در علیت خارجی، علت و معلول وجود منحاز و جداگانه ای از یکدیگر دارند؛ اما در علیت تحلیلی علت و معلول وجود جداگانه ای از یکدیگر ندارند؛ اعم از اینکه هر دو به وجود واحد بسیط موجود باشند و یا اینکه از معانی عدمی باشند. در کلمات فلاسفه به تقسیم علیت به خارجی و تحلیلی تصریح نشده است؛ اما مسائلی در فلسفه ایشان وجود دارد که جز با قبول علیت تحلیلی توجیه پذیر نیست. این مسائل را می توان دلیل بر قبول ارتکازی علیت تحلیلی توسط فلاسفه اسلامی دانست. شاید مهم ترین دلیل بر اثبات علیت تحلیلی، جریان برهان لم در قیاس اقترانی حملی است. در برهان لم، حد وسط علت ثبوت الاکبر للاصغر است؛ با اینکه در قیاس اقترانی حملی همه حدود برهان به وجود واحد موجود شده اند. این مقاله به بررسی این دلیل و دیگر ادله اثبات علیت تحلیلی می پردازد.
خلاصه ماشینی:
"بنابراین انسان علت است برای ثبوت حیوانیت برای زید؛ اما این علیت، علیت خارجی نیست؛ زیرا انسان وجودی جدا از زید و حیوان ندارد، بلکه هر سه معنا به وجود واحد که همان وجود زید است موجودند.
به عبارتی با اینکه حد وسط معلول جزئی از اکبر است، اما چون علت ثبوت اکبر برای اصغر است، برهان لمی است؛ و به دلیل اقترانی حملی بودن، میان حدود برهان این همانی و هوهویت برقرار است و هر سه حد برهان به وجود واحد موجودند.
برای مثال این اشکال در علیت انسانیت برای حمل حیوانیت بر زید قابل طرح نیست؛ زیرا انسانیت و حیوانیت، وجودی جدا از زید ندارند؛ ثانیا گرچه تألیف کننده علت خارجی عالم است، اما حد اکبر برهان «له مولف» می باشد نه «مولف»؛ و میان «له مولف» و حد اصغر حقیقتا هوهویت برقرار است.
آری، اگر کسی ترکیب ماده و صورت را ترکیب انضمامی بداند، نمی تواند جنس و فصل را موجود به وجود واحد بداند و باید علیت میان آنها و ذات را علیت خارجی بداند؛ زیرا به دلیل یکی بودن حقیقت جنس و فصل با ماده و صورت و ترکیب انضمامی ماده و صورت، جنس و فصل نیز هریک مابازای خاص خود، و وجودی جدا از دیگری خواهند داشت و بنابراین ترکیب میان آنها خارجی، و علیت میان آنها نیز خارجی خواهد بود: احتیاج الماهیة والطبائع الکلیة إلی أجزائها کالجنس والفصل أو کالمادة والصورة احتیاج تقومی بحسب نفس قوامها من حیث هی أو بحسب قوامها موجودة واحتیاجها إلی فاعلها و غایتها احتیاج صدوری فالأولیان علتان للماهیة (صدرالمتألهین، 1981، ج 1، ص 98و421).
چنان که صورت نسبت به ماده علیت دارد، نفس نیز که صورت است، علت برای بدن می باشد؛ اما به دلیل موجود شدن نفس و بدن به وجود واحد، علیت میان آنها نمی تواند علیت خارجی باشد، بلکه علیت تحلیلی است."