چکیده:
ایضاحات چهارگانه بر متن مستقل معاهده ارزروم و معوق ماندن کار کمیسیونهای تحدید حدود،دامنهء اختلافات را به آغاز قرن بیستم گستراند. اگرچه در اوایل قرن بیستم از جنگهای تمام عیار ایران و عثمانی در قرن نوزدهم خبری نبود،اما فقدان ارادهء مشترک در اجرای مفاد معاهدات و دخالتهای استعمارگرانه دولتهای روس و انگلیس سبب شده بود با گذر زمان اختلافات فیمابین کهنهتر شود و یافتن راهحل دشوارتر.پروتکلهای تهران و استانبول نیز که در ادامهء کار کمیسیونهای مرزی منعقد گردیدند تحتتأثیر مقتضیات بینالمللی و ظهور دستهبندیهای دول اروپایی و آغاز جنگ اول جهانی به سامان رسیدند و حق حاکمیت ایران در پارهای اراضی غربی مانند زهاب و خانقین تضییع کرد و مسائل جدید حقوق رودخانهها و اروند رود را وارد مناسبات ایران و عثمانی نمود،پروتکل استانبول مبنای انعقاد معاهدات بعدی بین ایران و عراق-بازماندهء امپراتوری عثمانی-قرار گرفت. معاهدات آماسیه،قصر شیرین و کردان که حاصل مناسبات سیاسی- نظامی ایران و عثمانی در عصر صفویه و افشاریه بود،مبنای انعقاد معاهدهء اول ارزروم در دوره قاجار قرار گرفت.معاهده اول ارزروم که تجلیگاه مسائل متنازع فیه دو دولت بود در مادهء مرزی تعیین سرحد طرفین را به معاهدهء قصر شیرین احاله کرده بود.ابهام در مفاد معاهدهء اول ارزروم همراه با تفاسیر نادرست دولت عثمانی و لاینحل ماندن مسائل تنشزا سبب برافروخته شدن آتش نزاع و سرانجام عقد معاهدهء دوم ارزروم شد.اما دخالتهای دول بیگانهء روس و انگلیس و بهانهجوییهای عثمانی و تحمیل
خلاصه ماشینی:
"پس از تصدیق و تبادل اسناد معاهده ارزروم دوم به مدلول مادهء سوم معاهدهء مزبور مقرر بود که نمایندگان ایران و عثمانی برای تعیین خط مرزی دو کشور به سرحد روانه شوند،از طرف ایران میرزا جعفرخان مشیرالدوله و از طرف عثمانی درویش پاشا به این مأموریت اعزام شدند و از 21 ربیع الاول 12/4621 ماس 8481 جلساتی چند منعقد کردند که به خاطر اختلافات شدید در تعیین حدود بینتیجه ماند و پس از آن به تناوب در فاصلهء سالهای 8621 ق2581/ تا 9231 ق1191/ چهار کمیسیون سرحدی تشکیل شد که عمدتا بدون اخذ نتیجهء نهایی منحل شدند.
1در ذیقعده /0331اکتبر 2191 تحت فشار سنپطرزبورگ،عثمانیها خاک ایران را تخلیه کردند؛ولی برای تعیین خط سرحدی وقت گذرانی میکردند،بالاخره پس از نه ماه که از تاریخ یادداشت لندن میگذشت سعید حلیم پاشا وزیر خارجهء عثمانی در نهم ربیع الاول 51/1331 فوریه 3191 به مسیو دوگیرس2سفیر کبیر روس در استانبول نوشت:«با تعیین خطوط سرحدی به این شرط موافقت مینماییم که در طرف زهاب زمینهای نفتخیز ایران به ما واگذار شود به استثنای قصبهء قصر شیرین که در قرار داد دولت روس با آلمان به راه آهنی که روسها میخواهند از آذربایجان به زهاب بکشند و قصر شیرین آخرین ایستگاه آن خواهد بود؛بقیهء اراضی شمال و جنوب زهاب باید به دولت عثمانی داده شود»(خان ملک ساسانی،5431،882)سفارت روسیه هم در 31 جمادیالاول 51/1331 فوریه 3191 به باب عالی."