چکیده:
نامهای کنیهسان،یعنی آن دسته از نامهای خاص که از ترکیب«اب»با یک جزء پسین ساخته میشوند،در مطالعات اسلامی به طورکلی و در مطالعات رجالی به طور خاص، از جایگاه ویژهای برخوردارند.بیتردید،کاوش در کارکرد فرهنگی کنیه در تاریخ جوامع عربی از یکسو و بررسی وجه نامگذاری و تحلیل معنایی نامها از سوی دیگر،گامی مهم در نامشناسی2اسلامی است و درک معنای نهفته در این نامها،در گرو آن است که پیشتر، گونههای آن شناخته و کارکرد هرگونه،بررسی گردد.در این مقاله،برپایهء اسناد شواهد تاریخی نشان داده شده است که بسیاری از کنیهسانها الزاما کنیه نیستند،اما گاه بخشی از کارکرد کنیه را برعهده میگیرند و گاه به عنوان لقب ایفای نقش میکنند.این درحالی است که این کنیهسانها از ارزش معنایی بیش از کنیه اصلی برخوردارند.این مقاله همچنین با به دست دادن صورتبندیهایی دربارهء نحوهء ساخت کنیهسانها،بر آن است تا رابطهای مشخص میان ساخت کنیه و کارکردهای فرهنگی آن برقرار نماید.در بخش پایانی یک روال عملی برای بازشناسیگونهء نامهای کنیهسان پیشنهاد شده است.
خلاصه ماشینی:
"از جمله شخصیتهای نامبردار در انساب عرب که میتوان براساس توالی نسلها حدود زمانی آنان را تخمین زد،میتوان به این کسان اشاره کرد: ابو حباب بن کلب بن وبره از اجداد قبیلهء قضاعه(ابن حزم،554)که برپایهء اطلاعات موجود دربارهء نسب نائلة بنت فرافصة همسر عثمان،به تخمین معاصر الیاس بن مضر نیای شانزدهم پیامبر(ص)بوده است(مصعب زبیری،501؛ابن شبه،189/3؛ ابن سعد،45/3؛ابن حزم،654).
همچنین از جد امیة بن ابی الصلت ثقفی یاد آمده که نام ابو زمعة بر خود داشته است،بدون آنکه نام اصلی دیگری برای او به دست داده شده باشد(مسعودی،95/2)و از مردی خزاعی به نام ابو کبشة وهب بن عبد مناف بن زهرة سخن رفته که بر قریش در باورهای مذهبی خردهگیریهایی داشته است(زمخشری،الفائق،23/3؛نیز ابن سعد،95/1؛حاکم،المستدرک،656/2، 704/3).
روایتی مشهور حاکی از آنست که امام علی(ع)از رسول اکرم(ص)درخواست کرد تا اجازه دهد فرزند بعدی خود را محمد نام نهد کنیهء ابو القاسم را نیز برای او برگزیند (مثلا نکـ:بیهقی،السنن،903/9)،اما فارغ از این نمونهء استثنایی،نمونههایی در دست نیست که بتواند انتخاب کنیه توسط پدر برای فرزند را به عنوان یک رسم اثبات نماید.
خاستگاه نام همچون دیگر گونههای نامگذاری،در کنیهسانها نیز مرجع پیشین قبل از نامگذاری و نیز وجه نامگذاری باید مورد توجه قرار گیرد و در اینکم حرفباره دو حالت قابل پیجویی است: حالت نخست آنست که کنیهسان در هنگام نامگذاری ساخته شده و مرجع پیشین بخش دوم،مقصود نامگذار بوده باشد که این بخش دوم میتواند یک نام انسانی یا یک واژه قاموسی1باشد."