چکیده:
سیر تاریخی »آیات الاحکام« در عصر تابعین مورد بررسی قرار گرفته است. عصر تابعین، عصر شکوفایی و گسترش فقه قرآنی به شمار میآید. در این برهه، دگرگونیهایی در پژوهشهای فقهی - قرآنی پدید آمد و در بستر آن، نهال مذهبهای فقهی شکوفه زد و رو به رشد نهاد. مهمترین آموزگاران صاحب مکتب تابعین، امام علی(ع)، ابی بن کعب و ابن مسعود بودهاند.
در زمان تابعین، گرایشهای گوناگون کلامی سیاسی و فقهی شکل گرفت. فاصله مکانی تابعین، هجرتهای علمی آنان را در پی داشت و بدنبال آن، غیر عربها نیز در مکاتب تفسیری و فقهی راه یافتند. مهمترین بحث علمی تابعین، بحث آیات الاحکام بود. اختلاف دیدگاه تفسیری تابعین ریشه در فاصلههای مکانی، اختلاف زبانی، نبود مرجع مشترک و تعصب فکری آنان دارد. منابع تابعین در تفسیر آیات الاحکام، قرآن، سنت، شان نزول، عرف مسلمانان و لغت عرب است و ابزار آنان، سیاق و قواعد اصولی بوده است. تابعین در کنار نقل دیدگاه پیامبر (ص) و صحابه، خود نیز به استنباط روی آوردند و فتوا میدادند. استقلال فکری و تقلیدگریزی در فقه قرآنی تابعین مشهود است زیرا خود را پیرو صحابه نمیدانستند.
خلاصه ماشینی:
)22 حدیث نبوی در مطالعات فقهی ـ قرآنی تابعان، مواردی به چشم می خورد که حدیث نبوی، یکی ازمنابع تفسیر و یا توضیح حکمی، درآیه قرآنی است از جمله: (ابوحمزه از شعبی پرسید که آیا پس از پرداخت زکات، مال برای دارنده آن حلال می شود؟ شعبی به تلاوت این آیه پرداخت: (… ولکن البر من آمن بالله و الیوم الآخر… و آتی المال علی حبه ذوی القربی و الیتامی و المساکین و ابن السبیل والسائلین و فی الرقاب و أقام الصلوة و آتی الزکاة…) بقره / 177 نیکی در کار کسی است که ایمان به خدا وروز واپسین… آورد و مال خویش را در عین علاقه به آن، به خویشاوندان و یتیمان و درماندگان و مسافران و گدایان و درماندگان ببخشد و نماز به پا دارد و زکات بدهد… ) سپس گفت: (فاطمه دختر قیس به من خبر داد که به پیامبر (ص) عرضه داشتم ای پیامبرخدا!
از پرسشهای مکرر و پافشاری نافع ابن ازرق در مدرک لغوی تفسیر واژه های قرآنی، می توان بهره برد که نافع، لغت عرب را به عنوان مرجع فهم آیات قرآن قبول داشته و در پی آن بوده است که منابع لغوی دیدگاههای تفسیری ابن عباس را بشناسد.
آیا در بیانات تفسیری ـ فقهی ایشان از آیات قرآنی، می توان به شیوه یا شیوه هایی در چگونگی برداشت آنان راه برد؟ دراین بخش، به چند مورد مهم اشاره می شود: تفسیر قرآن به قرآن در موارد بسیاری با استفاده از ظواهر قرآن، مفهوم آیه ویا آیات، تبیین شده است.