چکیده:
مشهد در سدههای سیزدهم و چهاردهم قمری/ قرن نوزدهم و اوایل سدة بیستم میلادی، مقصد مهاجران زیادی از مناطق مختلف ایران و سرزمینهای همجوار ایران همچون آسیای مرکزی، افغانستان، شبه قارة هند و قفقاز بود. این گروهها - که به انگیزههای مختلفی وارد این شهر شده بودند- به اشکال گوناگون بر وضعیت سیاسی، اجتماعی، اقتصادی وفرهنگی آن تأثیرگذار شدند. بسیاری از آنها نیز، با گذشت چند نسل عملا به شهروندان اصلی مشهد تبدیل گردیدند و بازماندگان آنها با شهرتهای اولیة خود (بخارائی، هروی، بادکوبهای و...) تا عصر حاضر به زندگی در این شهر ادامه دادند. از آن میان، قفقازیها گروهی مهم از مهاجران را تشکیل میدادند. قفقازیها که در دورة قاجار و با انگیزههائی چون زیارت، تجارت و تحصیل به مشهد آمده بودند، در عرصههای مختلف منشأ اثر شدند؛ گاه در توسعة زیرساختهای فرهنگی و اقتصادی شهر فعال بودند وگاه در بروز تحولات اجتماعی و سیاسی آنجا دخالت داشتند. گروهی از این مهاجران قفقازی، طلبههای علوم دینی بودند که در مدارس اطراف حرم رضوی سرگرم تحصیل بودند و بیش از بقیه در صحنة تحولات حضورداشتند. این گروه، در دو دهة پایانی حکومت قاجار، از مهمترین گروههای فعال در شهر بودند. مقالة حاضر، به بررسی صحنههای مهم نقشآفرینی طلاب قفقازی و جایگاه آنها در صحنة تحولات این شهر میپردازد. رویدادهائی مانند بلوای نان در سال 1321ق./1903م.، انقلاب مشروطة ایران و استبداد صغیر از مهمترین این صحنهها بود.
خلاصه ماشینی:
"نقش آفرینی قفقازیها در مشروطهخواهی مشهد، حتا در ادبیات آن زمان نیز بازتاب یافته است: چند تن هم ز مردم قفقاز با خراسانیان شدند انباز (تجلی سبزواری، 1327، ص 13) دربارة تأسیس عدالتخانه هم در مشهد چنین آمده: اول آن کس که شد مؤسس عدل شد فدائی به راه مجلس عدل بود شخصی ز خاندان کرم علی آقا و شهرة ایام بادکوبه مقام آن کس بود ساکن مشهد مقدس بود (تجلی سبزواری، 1327، ص 13) 9 البته چنانکه در بررسی عملکرد طلاب قفقازی خواهیم گفت، این عده از قفقازیها، در جبهة ارتجاع و استبداد فعال بودند.
(ناظمالاسلام کرمانی، 1346، ص 158) آصفالدوله - که متوجه نقش طلاب قفقازی در این مسئله شده بود - برای پایان دادن به ماجرا، به متولی باشی آستانه پیشنهاد کرد که حاج سیدابراهیم و سیدعباس لنکرانی، از علمای مهم و رؤسای طلاب لنکرانی مقیم مشهد را احضار کند و نگه دارد تا مردم متفرق شوند.
(ناظمالاسلام کرمانی، 1346، ص160) ریاضی هروی، عقبنشینی آصفالدوله را در مقابل طلاب قفقازی، ناشی از قدرت روسیه و حمایت آنها از طلبهها بیان کرده و نوشته است که از آنجا که «صنف مزبور را سلطانی قوی و آقائی مقتدر است، رجال دولت ایران برای خشنودی خاطر رعیت، صرف نظر از زحمات و خسارات، فرمودند تا امنیت برقرار شود (ریاضی هروی، 1372، ص 154).
جمعی از آنها در منزل شیخ ذبیحالله مجتهد قوچانی اجتماع کرده و اعتراض کردند که چرا باید رعایای خارجه، محرک و مرتکب و فعال هر اجتماع و در هر غائله سردسته باشند؟ گزارش، در ادامه آورده که کسبه و تجار مشروطهخواه، به انجمن ایالتی رفتند و خواستار توقف مداخلة طلبههای قفقازی و دیگر اتباع خارجه در اجتماعات شدند (روزنامة نوبهار، شمارة 65، ص4)."