چکیده:
از جمله قواعدی که در استنباط احکام معاملات و ابزارهای مالی مورد استناد قرار میگیرد قاعده فقهی، «نفی
بیع غرری» به صورت خاص، یا «نفی غرر» به شکل عام است. مستند این قاعده، حدیث معروف نبوی صلیاللهعلیهوآله
است که در آن آمده است: «نهی النبی عن بیع الغرر»، و مشهور فقیهان شیعه و اهل سنت به این حدیث عمل، و
در موارد ذیل از آن استفاده کردهاند.
1. اشتراط قدرت بر تحویل عوضین معامله؛
2. اشتراط علم بر مقدار و کیفیت عوضین؛
3. اشتراط علم بر امور مربوط به معامله چون زمان تحویل، زمان خیار و ... .
در این مقاله با بررسی سند و دلالت حدیث نبوی صلیاللهعلیهوآله و قاعده نفی غرر، فتاوای مشهور در مسائل سه گانه پیشین
نقد و بررسی، و نشان داده میشود که گر چه حدیث و قاعده از حیث سند قابل اعتماد است، از جهت دلالت و
فتاوای مشهور میتوان در آنها مناقشه کرد.
laiceps s'ti ni htob ، snoitcasnart ni ecnarongi fo noitagen fo waL ehT fo eno si esnes lareneg s'ti dna )elas ni ecnarongi fo noitagen eht .e.i( esnes dna selur noitcasnart fo ecnerefni eht ni nopu deiler era hcihw swal eht a si dehsilbatse si wal eht hcihw nopu ecnerefer ehT .stnemurtsni laicnanif:gniyaS ).H.U.B.P( tehporp fo noitadart suomaf
A ''.snoitcasnart gniraeb ecnarongi eht neddibrof sah tehporp ehT`` dna noitadart siht decitcarp evah stsiruj innuS dna etiihS fo klub ralupop:sesac gniwollof eht ni ti deilppa
.ecirp s'ti dna sdoog eht reviled ot ytiliba eht goitalupitS .1
revetahw fo ytilauq dna ytitnauq eht htiw ecnatniauqca gnitalupitS .2.delahcrup ro dlos neeb sah
eht ot detaler noitamrofni yna fo ytilibaliava eht gnitalupitS .3.cte dna emit yreviled sa hcus noitcasnart
wal eht dna noitadart s'tehorp fo snoitacidni dna tnemucod eht gniweiveR ot detaler stnemgduj suomaf eht senimaxe repap eht ecnarongi fo noitagen fo fo ecnerefer eht hguoht taht swohs dna seussi eerht denoitnem ylvoba eht era ti nopu edam stnemgduj dna snoitseggus eht tubl elbailer si noitadart.elbatupsid
خلاصه ماشینی:
امام خمینی رحمهالله در بحث «اعتبار قدرت بر تحویل عوضین در خرید و فروش» از شیخ انصاری نقل میکند: ظاهر فقیهان شیعه این است که آنان به اتفاق برای استدلال قاعده به این روایت استناد میکنند.
اطمینان به روایت نفی غرر به آن پایه است که امام خمینی، استناد مشهور را نه فقط سبب جبران ضعف سند، بلکه باعث جبران ضعف دلالت نیز میداند (10) با این که میدانیم اثبات اعتقاد به جبران ضعف دلالت به استناد فهم مشهور، دشوار است، و این مطلب امام، از چیزی جز قوت استناد یاد شده حکایت نمیکند؛ همان گونه که محقق نائینی میگوید: «اسناد فقیهان بر حدیث، ما را از بررسی سند آن بینیاز میکند».
معنای نهی در حدیث نبوی آیا نهی در این روایت، نهی مولوی است و بر حرمت معامله دلالتدارد یا نهی ارشادی است و ما را به فساد و بطلان معامله راهنمایی میکند یا بر هر دو (حرمت و بطلان) دلالت دارد یا آن که بر هیچ یک از معانی مذکور دلالت نمیکند و نهی، نهی حکومتی است و پیامبر اکرم صلیاللهعلیهوآله با توجه به سمت حکومتی خویش، از بیع غرری نهی فرموده است؟ امام خمینی یکجا معنای اول را احتمال میدهد و میفرماید: حمل بیع غرری بر بیع همراه با خدعه ممکن است.
(26) اعتراض به بیان محقق نائینی آن است که نقل این فقره در شمار سایر قضایای پیامبر صلیاللهعلیهوآله چگونه قرینهای بر بعد احتمال چهارم است؟ به عبارت دیگر، این سیاق اگر قرینهای بر احتمال چهارم نباشد، قرینهای بر بعد آن نخواهد بود؛ بلکه بر عکس، حمل نهی در روایت نبوی به معنای بطلان مشکل و بعید است؛ یعنی بر فرض هم از سیاق حدیث چشم بپوشیم بین این حدیث با احادیثی چون «لاتبع مالیس عندک» که گفته شده بر فساد بیع غیر مملوک دلالت میکند، فرق وجود دارد.