چکیده:
خاقانی شروانی، قصیده سرای بزرگ ایران در سده ششم هجری است. شیوه بیان وی مبتنی است بر پدیدآوردن
معانی غریب، ایجاد ترکیبات تازه استعاری و تشبیهی، استفاده از واژگان و اصطلاحات علوم، تنوع تعبیرات و... این
تازهجوییهای خاقانی در حوزه لفظ و معنا، به ابتکار شیوهای ویژه انجامیده است که خود شاعر، آن را «طریق غریب»
و «شیوه خاص و تازه» نامیده. خصیصه بارز این شیوه خاص و تازه، پیچیدگی و غرابت آن است، که باعث شده
شعرهای خاقانی، دشوار فهم باشند. از سده نهم هجری تاکنون، برای تبیین و توضیح پیچیدگیهای لفظی و معنوی
اشعار خاقانی، شروح متعددی بر آنها نوشته شده است، که مرحوم دکتر سید ضیاءالدین سجادی، تعدادی از آن شروح
را در نخستین کنگره تحقیقاتی ایرانی (1352) معرفی کرده است. از آن سال تاکنون، فهرستهای متعدد نسخ خطی چاپ
گردیده و شماری دیگر از شروح و شراح شعرهای خاقانی شناخته شده، که در مقاله حاضر به معرفی آنها پرداخته
شده و شرح حال شارحان شناخته شده نیز ذکر گردیده است. شروح و شارحان معرفی شده در بخش نخست مقاله
حاضر، عبارتند از: 1. شرح
قصیده حبسیه خاقانی: تألیف نورالدین علی بن یارعلی بخشی.
2. کشف الرموز (شرح شش بیت از شعرهای خاقانی): از نیازی بخارایی.
3. شرح قصیده ترسائیه: از شمسالدین محمد لاهیجانی.
خلاصه ماشینی:
"از آن سال تاکنون، فهرستهای متعدد نسخ خطی چاپ گردیده و شماری دیگر از شروح و شراح شعرهای خاقانی شناخته شده، که در مقاله حاضر به معرفی آنها پرداخته شده و شرح حال شارحان شناخته شده نیز ذکر گردیده است.
در کتابخانه ملی تاجیکستان (ابوالقاسم فردوسی) رسالهای به نام کشف الرموز (به زبان عربی) به شماره 681 محفوظ است، که در فهرست نسخههای خطی آن کتابخانه، تألیف سید نیازی بن سید علی محمد بخاری ـ یعنی همین نیازی مورد نظر ما ـ دانسته شده است52، و درست نیست.
سوم این که در آغازی، که از این رساله در فهرست نسخههای خطی کتابخانه ملی تاجیکستان (ابوالقاسم فردوسی)، ص 78 ثبت شده، مؤلف خود را سیدعلی بن محمدبن البخاری معرفی کرده است، نه سید نیازی بن سید علی...
در کشف اشعار سلطان الشعراء خاقانی گر به خدا رسیدهای خون پدر مباح دان ورنه حرام باشدت، شیرحلال مادری53 مقصود استاد، اشارت است به قصه حاطب ابن أبی بلتعة54، که سر پدر خود را برید و پیش پیغمبر ـ علیه السلام ـ آورد، به سبب آن که آن حضرت را اهانت کرده بود، که محل حیرت تواند بود، اما بعضی از اصحاب خبرت به دیگری نسبت کردهاند از اصحاب، و این صنعت را تلمیح داستانی گویند و آن بر متتبع کتب سلف، پوشیده نیست.
دستنویسی، که دکتر سجادی، شرح شمسالدین لاهیجانی را بر پایه آن چاپ کرده، ناقص است و شرح اندکی از بیت 53، و شرح کامل ابیات 54 و 55 را دارا نیست، که در اینجا برای تکمیل این شرح، شروح ابیات مذکور را با استفاده از دستنویس خود مؤلف و با مقابله نسخه خطی کتابخانه آیت الله مرعشی میآوریم."