چکیده:
ابوعلی حسن بن ابراهیم سلماسی در شمار متفکران ناشناخته سدههای میانه ایران اسلامی است که متأسفانه،
منابع موجود، احوال و آثار او را به سکوت برگزار کردهاند. با این حال، مجموعه گرانبهایی از پندنامههای سیاسی /
اخلاقی، متنهای فارسی پزشکی و رسالهای در تقسیم بندی علوم به خط او در نسخه شماره 5297 کتابخانه فاتح
استانبول به یادگار مانده است که در اصفهان میانه سالهای 614 تا 624 هجری به نگارش درآمده است.
این مجموعه که به وزیر شیعی مذهب اصفهان آن روزگار، ابوالحسن علی بن حاج اسماعیل تقدیم شده، سندی
گرانبها و شاهدی استوار از رواج علوم حکمی وادب فارسی در ایران واپسین دهههای پیش از یورش مغولان است.
اکنون میدانیم که متفکران بلند مرتبهای همچون ابن سینا و شیخاشراق، شماری از رسائل خود را در اصفهان
نگاشته بودهاند؛ نیز میدانیم که این شهر مأمن حکیمانی همچون ابوعلی مسکویه، خیام و ابو حاتم اسفزاری بوده
است.
بدینسان، با توجه به این نکتهها، درخواهیم یافت که فرهنگ گسترده سلماسی و آشنایی ژرف او با آثار ادبی و
حکمی، در کدام سنت ریشه داشته است.
مقاله پیشرو، با توجه به دامنه و وسعت منابع موجود، نخست از سیر علوم عقلی در اصفهان سدههای میانه
اسلامی سخن گفته است، و آنگاه، بررسی درونمایه رساله الشرفیة فی تقاسیم العلوم الیقینیة را وجه همت خود قرار داده
است. بهرهگیری سلماسی از قاعده «اشرفیت» و نظامهای دوگانه او در ردهبندی علوم، از دیگر موضوعات این مقاله
است. در فرجام هم، به تأثیر نوع نگاه سلماسی به علوم در روزگار پس از او و نزد متفکران نامداری چون خواجه
نصیرالدین طوسی و هم اندیشانش اشاره شده است.
خلاصه ماشینی:
"12 البته نباید از نظر دور داشت که گذشته از ریاضیدانان و پزشکان و داروشناسان برجستهای مانند عامر بن احمد شونیزی13 (م 301 ق) و ابنمندویه14 (م ب 372 ق) و عبدالرحیم بن علی مرزبان15 (م 366 ق)، منابع موجود از چند و چون رواج فلسفه و علوم دقیقه در اصفهان سدههای سوم و چهارم هجری، چندان سخن نگفتهاند؛ هرچند که مقدسی در احسن التقاسیم خود، نگاشته به سال 375 هجری، از تلاش صاحب بن عباد (م 385 ق)، وزیر معتزلی مذهب دیلمیان شیعی، برای رواج مذهب معتزلی در سواد یاد کرده و اقبال مردم این ناحیه بدین مذهب را به رغم توقفشان در مسأله خلق قرآن متذکر شده است؛16 و طرفه آنکه همو از مناظرهاش با یکی از حنبلیان اصفهانی معترض به این رویه ابن عباد خبر میدهد.
پندنامههای اخلاقی عبارتند از: 1) قابوس نامه، که کهنترین نسخه آن، همین متن بر جای مانده از سلماسی است؛56 2) رسالة فی السیاسة الخاصة و العامة، که دوفوشه کور از آن به عنوان اثری یاد کرده که «به بهترین نحو مبین ادغام تقسیمبندی سهگانه فلاسفه در اخلاقیات اندرزآمیز است»57 و به تحقیق زندهیاد محمدتقی دانشپژوه، در واقع، ترجمهای است آزاد از فصل پنجاهم از نخستین مقاله کتاب المعالجات البقراطیه ابوالحسن احمد بن محمد ترنجی طبری، پزشک نامدار سده چهارم هجری58 و در آن «نمونهای از مسائل اخلاقی و تدبیر منزل یا کتخدایی یونانی دیده میشود و آن خود نمایاننده اندیشه فیلسوفان مشائی ایرانی پیشین در این زمینه نیز هست و نکتههای فراوانی به ما میآموزد، و خود مدرکی تازه خواهد بود که تاکنون کمتر بر سر زبانها بوده است»59؛ 3) مختصر فی الامثال و الاشعار که در فصول پنجگانه آن، اندرزهایی از رسول اسلام (ص) و پادشاهان و خلفا و حکما نقل شده و «نمونه بارز جنگهای اندرزی است که قطعا کتابخانههای مخصوص به اخلاقیات را پر میکردهاند»."