چکیده:
با جستوجو در آثار جاحظ میتوان روشهای او را در دستیابی به صحت اخبار،
به صورت قواعدی کلی دریافت. وی با بیان قاعدهی «طبع» اعتقاد دارد که در نهاد افراد
نسبت به یک موضوع، یک پذیرش عمومی و همگانی وجود دارد که این پذیرش
عمومی میتواند ملاک و معیار خوبی برای صحت گزارشهای تاریخی باشد. همچنین
وی اعتقاد دارد اگر بر خبری اجماع باشد، احتمال تأویل و تفسیر در آن وجود ندارد و
همه یک برداشت از خبر دارند. وی اعتقاد دارد که در نقد و فهم حدیث باید به نقش
زمان و مکان، شأن نزول، نحوهی گزارش راوی و مقتضی حال مجلس، در روایات توجه
کرد، تا بتوان به اصل گزارش تاریخی پیبرد.
در مقالهی حاضر پس از معرفی اجمالی شخصیت و آثار جاحظ، مهمترین اصول و
قواعدی که وی در تاریخنویسی به کار گرفته، ارزیابی شده است.
خلاصه ماشینی:
"44 علمای رجال برای شناخت صحت یا عدم صحت اخبار، شرایطی را بیان کردهاند که به طور معمول در قواعد جرح و تعدیل به کار بسته میشود؛ از جمله این که صدور و جهت خبر، و عدالت و صداقت راوی مورد توجه قرار میگیرد تا بخشی از صحت گزارشهای تاریخی به دست آید و اخبار غیر صحیح از تحریفات پالایش گردد؛ به طور مثال از اسباب تأثیر گذار بر طبع مردم و مقبولیت عامه، بزرگان و علمای هر قوم و مذهب هستند که در اثر تطمیع، یا به دست آوردن قدرت، یا اجبار حاکمان وقت به جعل و وضع اخبار پرداخته، آنها را در جامعه نشر میدهند، یا ممکن است بر یک امری توافق کنند و خبری را که مورد قبول عامهی مردم است پنهان و گاهی آن را معکوس جلوه دهند، بدون آنکه واکنشی از خود نشان دهند.
73 حضرت دربارهی هر یک از آنان سخن صحیح و درستی در زمان خودش بیان کرده که آن سخن برای کسی که در آنجا حاضر بوده، قابل فهم است؛ و بزرگان قوم میدانند که حضرت بعضی را استثنا کرده؛ لکن راویان فقط لفظ حدیث را گرفته و معنا را رها کردهاند؛74 به عبارت دیگر، راوی خبر باید مقتضای حال سخنان حضرت را با توجه به شرایط مکان و زمان نسبت به افراد بسنجد، سپس قضاوت کند؛ مثلا وقتی سعد از دنیا رفت (پیروزی مسلمانان در خندق و حکم سعد دربارهی یهود بنی قریظه و توجه حضرت به او را باید در نظر گرفت) حضرت برای عظمت و بزرگداشت وی فرمود «اعتز العرش لموته»، و این برای بزرگان در مجلس روشن بوده که حضرت آنان را استثنا کرده است؛ یا در زمان خودش مشخص بوده که مولی به معنای جانشین است و حضرت آن را برای دیگران هم به کار برده است و اختصاص به علی علیهالسلام ندارد."