چکیده:
با استقرار نظام مشروطه در ایران و تشکیل مجلس، از جمله اولین بحرانهای دامنگیر دولت و حکومت، بحران فزاینده مالی بود که به سرعت موجبات مناقشه دولت و مجلس را فراهم آورد و مجلس در مقابل درخواست استقراض از خارجه مقاومت نموده و پیشنهاد تأسیس بانک ملی را نمود، این کشمکش با به توپ بسته شدن مجلس و شروع دوران استبداد صغیر پایان یافت و حکومت محمد علی شاه جهت مذاکره با روس و انگلیس برای اخذ وام مبسوط الید شد. مقاله حاضر با عنایت به مشکلات فراروی محمد علی شاه در بیش از حدود 13 ماه دوران موسوم به استبداد صغیر، رویکرد و نوع تعامل دو کشور روس و انگلیس را با وضعیت سیاسی ایران پس از بمباران مجلس مورد بررسی اجمالی قرار داده و براین پرسش پاسخ می دهد که: خواستها و نیازهای مالی و اقتصادی محمد علی شاه بر حسب چه اولویتها و شروطی از سوی دو کشور روس و انگلیس مورد توجه قرار گرفت و به چه نتایجی منجر شد.
خلاصه ماشینی:
"چنانکه وقتی سرنیکلسون سفیر بریتانیا در سنت پترزبورگ به ایزولسکی وزیر خارجهء روسیه اظهار داشت تا برقراری مجدد مشروطیت در ایران،از اعطای وام به محمد علی شاه اجتناب کنند،ایزولسکی ضمن اظهار نگرانی از وضعیت سیاسی حاکم بر کشور و مشکلات عدیدهء مالی دامنگیر محمد علی شاه،خاطرنشان ساخت که دل بستن به روی کار آمدن نظام مشروطیت،نظیر آنچه پیش از کودتا در ایران وجود داشت،ممکن است اوضاع را سخت به زیان دولتین روس و انگلیس تغییر دهد.
"22 بدین ترتیب مذاکرات روس و انگلیس دربارهء چگونگی اعطای وام به محمد علی شاه و شروطی که هریک از دو کشور به همین منظور تعیین میکردند، کماکان ادامه یافت23؛تا اینکه در اوایل آوریل 1909 سرنیکلسون سفیر بریتانیا در سنت پترزبورگ،با وزارت امور خارجهء روسیه به توافقی دربارهء شروط دو کشور برای اعطای وام به محمد علی شاه دست یافت24و مفاد آن،طی یادداشتی در 19 آوریل 1909/اول ربیع الثانی 1327 به شرح زیر به محمد علی شاه تسلیم شد: "اکنون تقریبا چهار ماه از آن روزی گذشته است که نمایندگان اعلیحضرت پادشاه بریتانیای کبیر و اعلیحضرت امپراتور روسیه، برای آخرین بار،متفقا به آن اعلیحضرت توصیه کردند وعدههائی را که به کرات به ملت خود و هر دو دولت دربارهء برقراری مجدد ادارهء ایران طبق قوانین مشروطه دادهاید،به مورد اجرا بگذارید.
"03 وزارت امور خارجهء روسیه نیز-که مایل بود پیش از موعد مقرر مساعدههایی هرچند محدود در اختیار محمد علی شاه قرار دهد-با جلب رضایت انگلیسیها در صدد برآمد مساعدهء مورد نیاز را به محمد علی شاه بپردازد31و سعد الدوله نیز مکررا برای دریافت این وام به سفارت روس در تهران مراجعه کرده،تقاضا میکرد که هرچه زودتر به بانک استقراضی دستور پرداخت آن داده شود32و در همان حال لیستی از تعهدات پرداخت نشدهء دولت را در اختیار سفارت روس قرار داد تا براساس آن مساعدهء لازم پرداخت شود."