چکیده:
میرزا آقاخان کرمانی در زمره متفکران و مبارزان برجسته تاریخ معاصر ایران است. او در دوران حیاتش آثار متنوع و متعددی به رشته تحریر درآورد. در مجموعه و محتوای آثار به یادگار مانده، تاریخ نگری و تاریخ نگاری اش از اهمیت ویژه برخوردار می باشد. در مقاله حاضر سعی شده تا با بررسی و غور در آثار اندیشمند یاد شده، نگرش و روش های قولی و عملی او در باب علم تاریخ و تاریخ نگاری سنتی در ایران مورد توصیف و تبیین قرار گیرد. یافته ها دلالت بر آن دارد که میرزاآقاخان برای علم تاریخ، ماهیت و اهمیت آن جایگاه ویژه و مهم قایل است و در همین راستا، ضمن نقد سنت تاریخ نگاری ایرانی، نکات و راهکارهایی را مبتنی بر نیاز زمان برای چگونگی ورود به حوادث، رخدادها، دوره ها و مباحث تاریخی به منظور برون رفت از انحطاط و اعتلای ایران مطرح می نماید.
خلاصه ماشینی:
"پایان جمله و دیدگاهی-که بدان اشاره کردیم-مبین این نکته است که: میرزا آقاخان به رغم دیدگاه غالب و رایج در میان بسیاری از متفکران غرب،قانون دوری اعتلا و انحطاط جوامع و ملتها را امری محتوم و مطلق نمیپندارد؛بلکه بر این باور تأکید دارد که:«احوال اقوام تحت شرایط و علل خاصی فرازونشیب طبیعی یعنی غیر قابل اجتنابی را میسپرد؛و هر آینه اگر آن شرایط و علل را بشناسیم،میتوان انحطاط و سیر قهقرایی ملل را پیشبندی کرد؛و برای آن تاریخ ابزار کار[خوبی است].
الف:میرزا آقاخان ماهیت و کیفیت حکمرانی در تاریخ ایران را از عوامل مهم جدایی میان ملت و حکومتها قلمداد میکند؛و استمرار تاریخی این پدیده را در ترقی و سقوط کشور عاملی مؤثر و کارآمد محسوب مینماید.
او با ذکر شاهد مثال از شکستهای تاریخی ایرانیان،بر این باور در جایجای یکی از آثار خود پافشاری دارد که:اگر انحطاط عمومی در جامعۀ ایرانی پیش نیامده بود،محال به نظر میرسید که ایرانیان مقهور مقدونیان شوند؛تازیان،ترکان و مغولان بر ایران استیلا یافته و یا افاغنه دولت صفوی را منقرض کنند(نک به:همان:357-356).
میرزا آقاخان دربارۀ فساد رایج در میان فرمانروایان زمانۀ خود(دورۀ قاجاریه)،انحطاط عمومی و پیآمدهای آن با لحنی صریح و تند چنین توضیح میدهد: «اما در این عصر فرخنده که به اعتقاد مورخین چاپلوس،حین بحبوحۀ سعادت و اوج کمال ایران است،از آثار و علایم مشهوده که دیگر خون فاضل و عرق پاک و رگ غیرت و حمیتی در بدن اهالی نمانده و اخلاق وضیع و شریف سخت عناصر که زیاده از پنج هزار سال در برابر سیل و تهاجمات روزگار مقاومت مینمایند،به انقاض ابدی و ذلت دایمی بکشد."