چکیده:
حقائق التفسیر یکی از کهن ترین تفاسیر عرفانی محسوب می شود. این تفسیر مجموعه ای فراهم آمده از تفاسیر امام صادق(ع)، تفسیرابن عطاء، تفسیر ابوالحسین نوری و تفسیر حسین بن منصور حلاج است. انتساب بخش مربوط به تفسیر امام صادق (ع) به امام با بررسی های سندی و محتوایی مورد تردید جدی است. اما در عین حال فرازهایی از تفسیر ایشان در برخی متون معتبر حدیثی شیعی دیده می شود. روایات تفسیری امام صادق (ع) یا اقوال بزرگان صوفی است که به امام(ع) نسبت یافته یا در اصل روایاتی از امام بوده اما درمیان صوفیان اندک اندک چهره دیگری به خود گرفته است. با توجه به اینکه سلمی ازسرآمدان تصوف در قرن چهارم و پنجم هجری است؛ و شاگردانی نظیر قشیری و ثعلبی ازمکتب او بهره ها برده اند، این تفسیر را به قصد تطبیق و تایید اصول و مبانی تصوف سیر و سلوکی ازتفاسیر فوق فراهم آورده است. تاویل های این تفسیر با تاویل های باطنیه متفاوت است و تلاش شده تا تا ویل های آن دست آویزی برای نفی معانی ظاهری قرآن نباشد و لذا نظر کسانی مانند ذهبی و سیوطی دریکسان انگاری این تفسیر با تفاسیر باطنی محض استوار نیست.
خلاصه ماشینی:
"او در مورد انگیزه خود در تألیف چنین اثریچنین گفته است:«من وقتی به آثار پیشینیان در حوزه تفسیر نگریستم ملاحظه کردم کهآنها با توجه به علوم ظاهری و دانشهایی چونان قرائت،اعراب،لغت،ناسخ و منسوخو مانند اینها اقدام به تفسیر قرآن کرده و هیچ کدام در مسیری که به نحوی تفسیرشانخطاب به اهل حقیقت بوده و لسان این جماعت را مد نظر قرار داده،گام ننهاده(جزآیاتی که به ابن عطاء منسوب است و آیاتی که گفته شده اقوال امام صادق است)لذابر آن شدم که به گردآوری اقوال و تفاسیری روی آورم که به نحوی مرتبط با گفتههایآنان باشد».
آیا تفسیر نعمانی،(شاگرد کلینی)که به نظر یکی از مستشرقان(پلنویا،131)دو نسخه آن موجود است و همتای شیعی نسخه ابن عطاست که سلمی آنرا در تفسیر خود حفظ کرده است همان تفسیر امام صادق(ع)است؟پل نویامیخواهد همین نتیجه را بگیرد و تاکید کند که تفسیر عرفانی منسوب به امام صادق(ع)بر ساخته صوفیان نیست5-نکته دیگر آنکه ادعا شده است،همه روایات عرفانی مورداستناد سلمی تمام آن چیزی نیست که امام(ع)در این مباحث داشتهاند.
(پل نویا،130 پاورقی شماره 45)6-اما از سوی دیگر،بنا به گفته شیخ آقا بزرگ تهرانی نسخه کتابخانه علی پاشا،تفسیر ائمه است که توسط اصحاب آنان روایت شده است(همو،269/4)و از نظر وی چونذکری از این چنین تفسیری در منابع رجالی شیعه نیا مده است؛بنابراین میتوان چنینبرداشت کرد که استناد سلمی به روایات امام(ع)قابل خدشه است.
(سلمی،55/1) 7-جایگاه تاویل در تفسیر منسوب به امام صادق(ع)و ابن عطاء این دو اثر در بردارنده تفسیر همه آیات قرآنی نمیباشد و بیشتر تاویلات است تاشرح معانی کلمات و استناد سازی قواعد عرفانی است از رهگذر ظواهر لفظی قرآن."