چکیده:
در این مقاله تشبیهات مخزن الاسرار و مطلع الانوار، از وجوه مختلف بلاغی؛ یعنی موضوعی، طرفین تشبیه، زاویه تشبیه، ساختار شکلی، وجه شبه، ادات، حسی، عقلی و انتزاعی بودن، تشبیهات گسترده و فشرده، مفرد و مرکب بودن، بررسی، دسته بندی و مقایسه و پس از تطبیق تشبیهات هر دو شاعر، تحلیلی آماری و علمی از آن ارائه شده است. مساله اصلی پژوهش بررسی و مقایسه تشبیهات این دو اثر از وجوه مذکور است، زیرا تشبیه یکی از مهمترین عوامل مخیل شدن کلام و تولید شعر است و بررسی فرایند آن در دو اثر مورد بحث، مخاطب را از رازهای پنهان شعر نظامی و امیرخسرو آگاه می کند. از سوی دیگر در این پژوهش تاثیرات تشبیه بر ساختار زبانی و سبکی دو اثر نشان داده می شود. از اهداف این نگرش تحلیلی و تطبیقی، بررسی آماری تشبیهات هر دو شاعر و مشخص نمودن میزان ابتکار و تقلید هر یک و دست یافتن به دیدگاه جامعی درباره نوع و دسته بندی تشبیهات آنها است. این پژوهش کاملا جنبه علمی دارد؛ یعنی تمام تشبیهات دو اثر مورد بررسی قرار گرفته است. (به دلیل محدودیت مقاله بخش هایی از آنها به عنوان نمونه ذکر شده، ولی آمارها و درصدها شامل تمام تشبیهات است). نکته مهم آن است که مخزن الاسرار با 2254بیت، 631تشبیه و مطلع الانوار با 3216بیت، 462 تشبیه دارد؛ یعنی نظامی با وجود ابیات کمتر، تشبیه سازتر و تصویرگرتر از امیرخسرو است. (زیرا از کل تشبیهات این دو اثر سهم نظامی 54%و سهم امیرخسرو39%است و 7% تشبیه مشترک دارند). از سوی دیگر میزان تراکم تشبیهات و تصویرگری دو شاعر متفاوت است؛ یعنی در هر 6/3 بیت نظامی یک تشبیه و در هر 7 بیت امیرخسرو یک تشبیه به کار رفته است که نشان دهنده تراکم تشبیه، تصویرگری و مخیل بودن ابیات نظامی نسبت به امیرخسرو است. از نکات مهم دیگر مقاله، گرایش دو شاعر به اوصاف انسانی و مفاهیم مجرد در اخذ مشبه است، همان طور که در آوردن مشبه به بسامد استفاده از اشیا و اوصاف انسانی بیشتر است، از نظر زاویه تشبیه و نو و کهنگی آن، اگرچه نظامی از امیرخسرو مبدع تر است؛ اما در مجموع 16درصد تشبیهات نظامی و 13درصد تشبیهات امیرخسرو نو و ابداعی است و سایر موارد تکراری هستند. هر دو شاعر ساختار تشبیهی خاصی دارند که در یکی از طرفین تشبیه، یک ترکیب تشبیهی یا استعاره می آورند و تشبیهی خیال انگیز می آفرینند. از نظر ساختار شکلی هر دو شاعر از انواع مختلفی از تشبیه در شعر خود بهره جسته اند؛ ولی گرایش هر دو به تشبیه بلیغ و مفروق بیشتر بوده است. این پژوهش همچنین ثابت می کند که هر دو شاعر به تشبیهات حسی به حسی و عقلی به حسی، تشبیهات گسترده و مفرد بیشتر گرایش دارند.
In this study، we classify and search for Makhzan al-Asrar and Matla al-Anwar's similes from different point of view: topics، sides of the comparison، point of resemblance، words of comparison، etc. We show the theoretical and statistical reso; utions of those two، after comparing the two poet's similes. One of the purposes of this research is statistical studing the similes of these poets and showing the amount of Amirkhosrow's initiative and imitation. Another purpose of this study is to Contain a complete view about the kind and classifications of their similes. These poets have a tendency for human personalities and spiritual natures.
خلاصه ماشینی:
"نقش قبول از دل روشنپذیر#گرد گلیم سیه تن مگیر (نظامی،49) جز تو فلک را خم چوگان که داد#دیگ جسد را نمک جان که داد (همان،3) ای سخنت گنج خدا را کلید#گوهر آن گنج تو کردی پدید (دهلوی،29) در خرد رشتۀ جان را سپرد#ملک سخن تیغ زبان را سپرد (همان،5) چرخ ترا بهر شرف ساخته#تو تن خود دیگ علف ساخته (همان،135) نوش لب از قهقهۀ شکرفشان#جعد چو زنجیر بپایش کشان (همان،303) قفل فکن درج دهان را برون#گم کن اگر ماند کلیدش درون (همان،118) این بخش شامل نام سنگها،فلزات،ظروف،وسایل زندگی،ابزارهای جنگی و وسایل تزئینی است،این دسته مشبه به در مخزن الأسرار 191 مورد و 30/3%و در مطلع الأنوار 150 مورد و 32/5%است که نشان میدهد هر دو شاعر توجه خاصی به این عناصر داشتهاند.
آنکه اساس تو بر این گل نهاد#کعبه جان در حرم دل نهاد (نظامی،48) جز تو فلک را خم دوران که داد#دیگ جسد را نمک جان که داد (همان،3) نخل زبان را رطب نوش داد#در سخن را صدف گوش داد (همان،2) در خرد رشته جان را سپرد#ملک سخن تیغ زبان را سپرد (دهلوی،5) 4-تشبیهات دو شاعر از نظر ساختار شکلی و ظاهری این تقسیمبندی بیشتر ناظر بر شکل و ظاهر تشبیهات است که به فراخور حضور ارکان تشبیه،چگونگی چینش طرفین تشبیه و تعدد آنها میتواند متنوع باشد،در ابیات زیر فهرستوار به چند مورد پر کاربرد اشاره میشود: 1-4-مفروق:که شامل چند مشبه و مشبه به متوالی است که این تعدد تشبیه سبب خیالانگیزی و کوشش ذهنی بیشتر مخاطب میشود."