خلاصه ماشینی:
"«امیر جنگجوی ایاز اویماق دل و بازوی خسرو روز پیکار سواره کز در میدان در آید ز پای اندر فتد دلهای نظار یکی گوید که آن سروی است بر کوه دگر گوید گلی تازه است بر بار» توصیف نظامی عروضی سمرقندی را دور از بزرگنماییهای شاعرانه و نزدیک به واقعیت مییابیم،به ویژه که به آن شایستگی دلسپاری و هوشمندی وی نیز تأکید شده است:در«چهار مقاله»چنین آمده: «آوردهاند که سخت نیکو صورت نبود،لیکن سبز چهرهای شیرین بوده است،متناسب اعضا و خوش حرکات و خردمند و آهسته[-با وقار و سنگین]و آداب مخلوقپرستی او را عظیم دست داده بوده است و در آن باره از نادرات زمانهء خویش بوده است»(ص 55) اشارت سعدی هم در«بوستان»با این توصیف نظامی همسوست که: «یکی خرده بر شاه غزنین گرفت که حسنی ندارد ایاز ای شگفت گلی را که نه رنگ باشد نه بوی غریب است سودای بلبل بر اوی به محمود گفت این حکایت کسی بپیچید از اندیشه بر خود بسی که عشق من ای خواجه بر خوی اوست نه بر قد و بالای نیکوی اوست» (باب سوم) در همان حکایت«چهار مقاله»و به ویژه از آن براعت استهلال در ستایش زیباییهای ظاهری ایاز و تکیه بر صفت تقوای محمود بر میآید که نخست،این عشق، عشق تنی و مجازی بوده."