چکیده:
موضع طبقات اجتماعی ایران در برابر حمله مسلمانان عرب، از مهم ترین مسائلی است که
باید در فتح ایران به آن توجه داشت، زیرا این مسئله از جمله اسرار پیروزی مسلمانان
و سقوط نسبتا سهل امپراتوری ساسانی است.
متأسفانه مورخان اسلامی که عمدتا تحت تأثیر پیروزی برق آسای مسلمانان قرار گرفته
اند، بیشتر به عوامل مثبت و برتری قوای اسلام از نظر روحی و معنوی اشاره کرده و تا
حدودی نیز از عوامل ضعف دولت ساسانیان یاد کرده اند، اما به این مسئله سرنوشت ساز و
حساس، یعنی موضع طبقات گوناگون ایرانی که نقش عمده ای را در سقوط ساسانیان و پیروزی
مسلمانان ایفا کرده اند، کمتر توجه داشته اند.
در این مقاله کوشیده ایم یک شمای کلی از موضع ایرانیان در برابر حمله مسلمانان به
دست دهیم.
خلاصه ماشینی:
"اولا: با توجه به وضع پر آشوب دوران آخر ساسانیان و عدم قدرت مرکزی، به نظر نمی رسد که کشاورزان و صنعت گران مجبور به مقابله با مسلمانان شده باشند، مگر آنان که جزء سپاهیان قرار گرفته بودند; ثانیا: نیاز شدید فاتحان جدید به کشاورزان و صنعت گران برای آبادانی سرزمین های فتح شده، بنابراین، نبایستی چندان صدمه ای به آنان وارد شده باشد; ثالثا: این که مسلمانان، ایرانیان را به ترک دین و آیین سابقشان و پذیرفتن دین جدید مجبور نمی کردند، و تنها آنان را به پرداخت جزیه و عوارض مخصوص وادار می نمودند; رابعا: میزان مالیات و خراجی که مسلمانان بر آن ها تحت عنوان جزیه مقرر کردند «به مراتب از دولت ساسانیان کمتر166 بود;167 خامسا: روحیه مساوات و عدالت پروری که در بین مسلمانان فاتح رواج داشت، عاملی بود که این طبقه را به سمت اسلام و مسلمانان سوق می داد.
موضع بازرگانان که از طبقات نسبتا مهم دوره ساسانیان به شمار می آمدند و نقش مهمی را در تجارت ایفا می کردند نیز چندان روشن نیست، ولی از آن جا که آن ها در امور نظامی نقشی نداشتند به نظر می رسد که آنان هم به هنگام حمله اعراب، همانند کشاورزان و صنعت گران در انتظار آینده و وضعی که پیش خواهد آمد بودند و حوادث بعدی نشان داد که نه تنها بازرگانان از حمله اعراب متضرر نشدند، بلکه بعد از مدتی که آتش جنگ فرو نشست و آرامش به قلمرو ساسانیان تحت حکومت مسلمانان بازگشت با توجه به قلمرو وسیع امپراتوری اسلامی که از چین تا اقیانوس اطلس امتداد داشت بازرگانان موقع گذشته خود را حفظ نمودند، زیرا آن ها با تجربه و سرمایه ای که داشتند به زودی شریان بازرگانی مسلمانان را به دست گرفتند."