خلاصة:
عصر نامسلمانی ایلخانان، در دورهای که خاندان جوینی در راس ساختار اجرایی حکومت بودند، نوعی پویایی در حیات فرهنگی و احیانا اقتصادی و اجتماعی داشت که در پناه مدارای موجود، تحمل نگرش انتقادی را پـذیرا بـود. پویـایی و نگرش انتقادی مذکور، با دورة برتری خاندان جوینی و وابستگان بدانها هم زمان بود. این نگرش انتقادی، به عنوان نمود واگرایی جامعه ایرانی، در برابر مغولهای بیگانه و نامسلمان، در قالب شعر و ادب بازتاب صریح تری داشـته اسـت . در این میان، تاجالدین بن بهاالدین ، معروف به «پوربهای جامی»، با همه اطلاعات اندکی که دربارة وی وجـود دارد، جایگـاه ممتازتری را از آن خود کرده است . پوربها با بهرهگیری از فضای متساهل عهد برتری خاندان جـوینی، بـیرسـمیهـای مالیاتی موجود را به باد انتقاد گرفته و افق دیگری را در راستای فهم وضـعیت اقتصـادی و اجتمـاعی عهـد نامسـلمانی ایلخانان گشوده است . بازتاب موقعیت مذکور، در شعر پوربها و وجه انتقادی اشعار او، مسئله ای است که نوشتار حاضر قصد بررسی آن را دارد .
During Ilkhanids` non-Islamic era، the period Juvaini family were at the head of the government`s administrative structure، there were a kind of mobility in the cultural and perhaps economic and social life which underwent critical views. The previously mentioned mobility and critical views were at the same time with Juvaini family and their acquaintances` predominant period. The critical perspective، as the divergence of Iranian society against Mongols، is revealed more clearly through poem and literature. At that time، Taj al-Din ibn Baha ibn al-Din، known as “pourbaha Jami”، had a privileged position. He، taking advantage of the tolerant atmosphere of the period، criticized tax irregulations and clarified the economic and social situation of Ilkhanids` non-Islamic era. The present article studies Pourbaha`s critical views reflected in his poems.
ملخص الجهاز:
واژههای کلیدی پوربهای جامی، خاندان جوینی، ایلخانان، رویکرد انتقادی مقدمه پیامدهای تهاجم مغول به ایران، چه در عهد هجوم و چه در دورة چهل سالة پس از آن، تا زمان پیدایش حکومت ایلخانی، دورة فترتی را در تاریخ ایران پدید آورد که در قیاس با دورههای قبلی و بعدی متفاوت بود.
درهمین جهت، سوال اصلی نوشتار حاضر این است: وضعیت اقتصادی و اجتماعی عصر نامسلمانی ایلخانان، در نگرش انتقادی پوربهای جامی چه تأثیری گذاشته است؟ فرضیة مدنظر نیز این است: پوربهای جامی بهعنوان شاعری آگاه به زمان خویش، با بهرهگیری از چتر حمایتی خاندان جوینی، درجهت انجام رسالتی اجتماعی، به نقد از وضع اقتصادی و نظام مالیاتی عهد نامسلمانی ایلخانان پرداخته است و شعر وی بازتاب این اوضاع قلمداد میشود.
بااینحال، جسارت و واقعگویی او بیشتر و سازندهتر است و میتوان رویکرد وی را با سیف فرغانی و بهخصوص سعدی، مقایسه کرد؛ چراکه پوربها و سعدی هر دو از مدح و ستایش خاندانهای ایرانی وگاه ایلخانان چشمپوشی نکردهاند؛ اما هردوی آنها بهنوعی، انتقاد و اعتراض خود را به وضع موجود نشان دادهاند.
با این وصف، بهسبب کاستی دادههای تاریخی و کمی اشعار بهجامانده از پوربها، نمیتوان شعر وی را بازتاب دقیق و صددرصد وضع اقتصادی و اجتماعی قرن هفتم و بهخصوص بیرسمیهای بهجامانده از دوران پیش از تکوین حکومت ایلخانان (سالهای 616 تا 654ق/1218 تا 1256م) دانست؛ اما میتوان رویکرد انتقادی وی و دیگر همگنان عصر او را بازتاب مدارای نسبی موجود و انعطاف فکری عهد برتری خاندان جوینی و همواری وضعیت این عهد قلمداد کرد.