خلاصة:
نظامهای حکومتی ایران در دورة بعد از اسلام، بازتولید نظام سیاسی ایران قبـل از اسـلام بـود کـه در فـرآینـد سیاسـی چندصدساله و هم زمان با اسلامیشدن جامعه ایرانی و کسب استقلال تدریجی از خلافـت صـورت پـذیرفت . غزنویـان نخستین حکومت ترکنژاد ایرانی بودند که برعکس بسیاری از حکومت های ایرانی، قـدرتیـافتن آنـان مبنـای قبیلـه ای نداشت . حاکمان غزنوی نه روسای قبایل ، بلکه غلام سپاهسالارانی بودند که ردههای مختلف نظامی را با تلاش خویش به دست آورده بودند و خصلت نظامیگری و استبداد، در تمام وجود آنان ریشه داشت . در این مقاله میکوشیم براساس نظریه لیکرت و با تکیه بر آثار برجسته ادبیتاریخی این دوره؛ یعنی تاریخ بیهقی و دیوان سه شاعر دربـاری عنصـری و فرخی و منوچهری نظام حکومتی غزنویان را در دو سطح میانی (ساختاری) و سطح کلان (محیطـی) بررسـی کنـیم . در سطح میانی (ساختاری) نحوة ارتباط و تمرکز و تمرکزنیافتن ، سیستم رهبری لیکرت و در سطح کلان (محیطـی)، نظـام ارزشی و چگونگی تاثیر آن بر شیوة رهبری غزنویان را تبیین میکنیم . غزنویان با ترویج نظـام ارزشـی الهـی و انتسـاب حاکمیت خود به پیامبر(ص ) از طریق خیلفه بغداد، به حکومت خویش تقدس بخشیده و جنایاتشان را توجیه میکردند. بدین وسیله ، نظام دیکتاتوری پدید آوردند که به شدت متمرکز بود؛ یعنی تمام تصـمیم گیـریهـا در راس سـازمان انجـام میگرفت و سیستم شماره یک لیکرت، یعنی شیوة آمرانه ، در آن حکمفرما بود.
Iranian political regimes during Islamic period were the reproduction of the political regimes before Islam. Ghaznavid was the only Turkish government that unlike many Iranian governments، the way they seized power was not on tribal basis. Ghaznavid rulers were not the head of any tribes but warriors who could gain different military categories putting their efforts and had the nature of militarism and authoritarianism in them. The present article seeks to investigate the two levels (structural and environmental) of Ghaznavid government، based on Likert`s Hypothesis and according to the prominent literary-historical works of the period، Beihaghi history and poetical works of three courtier poets Onsori، Farrokhi، and Manuchehri. On the Linkert`s structural level the way ruling system cooporates، concentrates and does not concentrate، and on the environmental level، the value system and the quality of its effect on Ghaznavids` leadership method are specified. Ghaznavid gave holiness to their government justified their crimes by promoting the divine value system and assigning their sovereignty to the Prophet (PBUH) through the ruler of Baghdad. This way، they created a dictatorial regime which was highly focused; that is، the rulers were the only figures who could decide. Thus، the first system proposed by Linkert، authoritarian style، ruled there.
ملخص الجهاز:
ارتباطات در دربار غزنویان بیشتر از نوع ارتباطات عمودی بود؛ زیرا در این حکومت «رهبری عهدهدار اداره امور بود و … مدیریت، در قالب رهبری و بهگونة فردیدستوری نمایان میشدٰ؛ بهگونهایکه فرد از موضع قدرت دستور داده و زیردستان نیز باید اطاعت میکردند» (امیری، 1371: 34).
در این نظام مردم، باید مطیع اوامر پادشاه باشند: «و فرمان خداوند را باشد از هر چه فرماید و بندگان را از امتثال (فرمانبرداری) چاره نیست» (بیهقی، 1384: 579) و «بندگان را نرسد که خداوندان را گویند که فلان کار باید کردن که خداوندان بزرگ هرچه خواهند، کنند و فرمایند» (بیهقی، 1384: 578)؛ زیرا تخلف از دستورات او بهسان تخلف از دستورات خداوند است که برای انسانها گناه محسوب میشود و مستوجب مکافات و باد افراه و عذاب الهی است: عـدوی تـو عدوی ایزدست و دشمن دینسپاه ایزد را بر عدوی دین بگمار (فرخی، 1371: 65).
این چنین است که پادشاه را فرمانروا و صاحباختیار مطلق میدانند و این اعتقاد، در میان نوشتار و گفتار آنها موج میزند و انعکاس دارد که این خود نیز موجب ایجاد روحیه دیکتاتوری در شخص پادشاه میشود: «کسی را که در آن باب چیزی گفتی که پادشاهان بزرگ آن فرمایند که ایشان را خوشتر آید و نرسد خدمتکاران ایشان را که اعتراض کنند و خاموش بهتر با ایشان هرکسی را که قفا به کار باشد» (بیهقی، 1384: 356).
آنچه حقیقتا در دل وزیر و دیگر مشاوران میگذرد و این به علت ترس و هیبتی است که از شخص پادشاه، در دل وزیران و زیردستان وجود دارد تا جایی که خود سلطان این واقعیت را میداند و در مواقع ضروری « مشورت را به ( بهتر) از این و نصیحت بیحشمت و بازنمودن (روشنساختن) عیب کارها را میخواهد» (بیهقی، 1384: 75) که این ترس، ریشه در نظام ارزشی حاکم بر این نوع حکومت دارد.