خلاصة:
حوزه علمیه به مرکز علوم مذهبی شیعیان اطلاق میشود که در مطالعات مربوط به تاریخ نهادهای علمی ـ آموزشی شیعیان، پیشینه و چگونگی پیدایی عنوان آن مغفول مانده است. افزون بر این، این مطالعات مراکز علوم دینی پیش از ایجاد این اصطلاح را نیز، تحت عنوان حوزه علمیه معرفی کردهاند. پژوهش حاضر به تاریخ پیدایی و تحولات معنایی ترکیب حوزه علمیه اختصاص دارد. یافتههای این پژوهش حاکی است، اصطلاح حوزه علمیه از بطن تحولات سیاسی ـ اجتماعی عصر مشروطه برآمد که نخستین بار به مفهوم امروزی آن، بر نهادی اطلاق شد که شیخ عبدالکریم حائری در قم بنیان نهاد. همچنین، این پژوهش نشان میدهد که ساختار نوین مراکز علمی شیعی امروزین یا به اصطلاح «حوزه علمیه»، قابل انطباق با مراکز علمی پیش از آن نیست.
ملخص الجهاز:
یافته های این پژوهش حاک̀ی است ، اصطلاح حوزه علمیه از بطن تحولات سیاس̀ی ـ اجتماع̀ی عصر مشروطه برآمد که نخسـتین بـار به مفهوم امروزی آن ، بر نهادی اطلاق شد که شیخ عبدالکریم حائری در قم بنیان نهاد.
انتخـاب ایـن عنـوان بـرای مدرسه ی مذکور بدان سبب بود که تا پیش از آن در تاریخ اسلام و ایران ، مدرسه جایگاه تعلیمات عالیه بود، اما همزمان با ایجاد این مدرسه ، مدارس دیگری نیز از جمله مدرسـه رشدیه (تأسیس رمضـان ١٣١٥ق )، ابتدائیـه (تأسـیس محـرم ١٣١٦ق )، مدرسـه شـرف (تأسیس ربیع الاول ١٣١٦ق )، مدرسه افتتاحیـه (تأسـیس شـعبان ١٣١٦ق ) و غیـره در تهران و سایر شهرهای کشور تأسیس شد که غالبا به تعلیمات مقدمات̀ی و به ویژه تعلـیم کودکــان اختصــاص داشــت (روزنامــه معــارف ، ١٣١٦ق ، ص ٣؛ همــان ١٣١٧ق ، ص ٣؛ روزنامه تربیت ، ١٣١٨ق ، ص ٢، ٣؛ بـرای توضـیحات بیشـتر نکــ: رشـدیه ، ٥٢-٥٣).
اصطلاح حوزه علمیه به مفهوم امروزی آن ، به عنـوان مرکـز تعلیم علوم دین̀ی شیعیان توسط روحانیان ، ظاهرا نخستین بار بر مدارس دین̀ی قم اطلاق شد که تحت ریاست شیخ عبدالکریم حائری یزدی (د.
با ریاست حائری بر این مدارس برای نخستین بـار در تـاریخ نهادهـای آموزشـ̀ی- مـذهب̀ی شیعیان ، مدارس مدیریت̀ی واحد م̀ییافت ؛ هر چند از حدود ٢٥ سال پیش مـدارس تـازه تأسیس تهران با نظارت انجمن معارف (که خود زیر نظر وزارت علوم بود) مدیریت̀ی واحد یافته بودند، لیکن این مدارس عمـدتا بـه علـوم فنـ̀ی و تجربـ̀ی اختصـاص داشـت (نـک : رشدیه ، ٤١، ٤٥-٤٦؛ دولت آبادی ، ١٩٣/١-١٩٨).