خلاصة:
مرزبان نامه از جمله آثار ادبی است که در آن سیاست به گونهای سمبلیک و از زبان
حیوانات مطرح میشود. نابسامانی سیاسی حاکم بر دوره حیات نویسنده در این اثر انعکاس
یافته است. جنگ و درگیری و کشمکش بر سر تصاحب قدرت، ویژگی اصلی این دوران به
شمار میرود. در این مقطع تاریخی در ایران، سامان سیاسی پیشین و آیین مشروعیتبخش
آن (زرتشتی) از هم فروپاشیده اما هنوز سامان سیاسی جدید (اسلامی) استقرار نیافته است.
از اینرو قواعد بازی سیاسی نامشخص است و نفع شخصی تنها انگیزه و هدف تلاشهای
سیاسی و نظامی بازیگران عرصه عمومی را تشکیل میدهد. در چنین اوضاعی، اسپهبدزاده
طبرستانی میکوشد با یادآوری اصول مملکتداری و آیین شهریاری در ایران باستان، حاکمان
و امیران را به رعایت اصول صلح و دوستی و پرهیز از فزونخواهی دعوت، و کارگزاران آنها را
به صداقت، راستگویی، وفاداری و همکاری با یکدیگر ترغیب کند.
این نوشته، پس از مقدمه کوتاهی با معرفی اثر مورد بررسی، پدیدآورنده و بازنگارنده آن
شروع میشود. سپس اوضاع سیاسی و اجتماعی دوره حیات نویسنده (طبرستان در قرن
چهارم و پنجم) به صورت مختصر معرفی، و در آخر محتوای کتاب از نظر سیاسی
بررسی میشود.
ملخص الجهاز:
"نکته آخری که در این باب قابل ذکر است، این است که این کتاب، دستورالعملی است که برای قدرت کوچک محلی نگاشته شده و برخلاف سیاستنامه خواجه نظامالملک که در اوج قدرت سلجوقیان و گسترش دولت آن سلسله تألیف گردیده، و سیاست را در حکومتی بزرگ و در سطحی بسیار کلان تحلیل میکند، نویسنده مرزبان نامه، راهکارهای خود را برای حکومتی کوچک و محلی که در میان کشمکش رقیبان متعدد گرفتار آمده، ارائه کند و چه بسا ریشه برخی از اختلافنظرهای دو نویسنده نیز به همین مسأله مربوط باشد.
در ذیل الکتاب یا مؤخره که توسط وراوینی به متن اصلی افزوده شده است، وی بار دیگر کتابهای داستانی رایج در ایران را مدنظر قرار میدهد و آنها را به بوستانی تشبیه میکند که جز یک میوه ندارد اما مرزبان از همه نوع میوههادر خود پرورانده است.
یکی از توصیههای نویسنده به کمتر سخن گفتن یا اصلا سخن نگفتن در پیش پادشاهان است: «چه نیک و بد تا توانی در کار پادشاه سخن مگوی و خود را محترز دار» (همان، ص 621) یا در جایی دیگر سخن گفتن در پیش پادشاهان را به پرسیدن آنها مشروط میکند: «با ملوک سخن ناپرسیده مگو و کار ایشان نافرموده مکن» (همان، ص 49) اگر جایی قرار است، پیش پادشاهان سخنی گفته شود، حتما باید این سخن بموقع و در وقت مناسبی گفته شود: «در همه حال به پادشاه نزدیک شدن از قضیه عقل دور است ..."